Pomerium – nowe odkrycie

Dnia 17 lipca 2021 roku podczas prac archeologicznych prowadzonych w pobliżu niedawno odrestaurowanego mauzoleum Augusta na Piazza Augusto Imperatore, tuż przy Via del Corso w Rzymie, dokonano ważnego i rzadkiego odkrycia pomerium. Odkopano sporych rozmiarów blok (pomerium cippus), wykonany z trawertynu, który wyznaczał sakralną granicę (pomerium) Rzymu poszerzoną przez cesarza Klaudiusza w 49 roku n.e. Choć blok zachował się jedynie częściowo, z tytułem cenzorskim władcy (linia 6) i końcową formułą (linie 7–9):

[au]ctis populi R[omani] / finibus, pomerium / ampliavit terminavitque,

to łączenie tej inskrypcji z działalnością Klaudiusza i podobnymi cippi, z tego samego okresu, jest jak najbardziej zasadne.

Dlaczego niedawne odkrycie w Rzymie ma tak unikatowy charakter i tak wielkie znaczenie?

Sakralne znaczenie pomerium

Pomerium zajmowało szczególne miejsce w kulturze politycznej Rzymu i innych latyńskich miast. Według rzymskiej tradycji to Romulus wyorał bruzdę w ziemi wyznaczającą granicę miasta, co było ważnym rytuałem fundacyjnym. Pomerium miało przede wszystkim wymiar sakralny i rytualny, a przestrzeń (ager effatus), którą obejmowało, wyznaczali augurowie ludu rzymskiego (augures populi Romani)  (Gell. 13,14,1). Za sprawą pomerium obszar miasta znajdował się pod specjalnymi auspicjami (auspicia urbana). Na świętym pasie ziemi i w jego najbliższym otoczeniu nie można było uprawiać ziemi ani też stawiać budowli. W obrębie pomerium obowiązywał też zakaz grzebania zmarłych (w okresie republiki pozwalano jedynie na pochówek osób szczególnie zasłużonych – summi viri – a w okresie cesarstwa pierwszym władcą pochowanym w obrębie pomerium, a dokładnie w bazie swojej kolumny, był Trajan). W dawnej historiografii uważano, że świątynie oraz miejsca kultu poświęcone bóstwom pochodzenia obcego nie mogły się znajdować wewnątrz (intra) pomerium. Adam Ziółkowski w swoich licznych pracach rozprawił się jednak z tą błędną tezą.

Granica władzy cywilnej i władzy wojskowej

Święty pas ziemi wyznaczał swoistą granicę między władzą cywilną (imperium domi) a władzą wojskową (imperium militiae). W granicach pomerium (intra pomerium) królowie, później zaś republikańscy magistraci, wykonywali swą władzę, ale bez uprawnień wojskowych. Obowiązywał tam bowiem zakaz noszenia broni. Dlatego dowódcy wojskowi, aby przekroczyć świętą granicę, musieli najpierw zrzec się posiadanego imperium. Wyjątkiem byli jedynie triumfatorzy, którzy wraz ze swoimi żołnierzami mogli przekroczyć pomerium, pod warunkiem otrzymania zgody senatu. Poza pomerium (extra pomerium) odbywały się także zgromadzenia centurialne (comitia centuriata) mające pierwotnie charakter wojskowy. W okresie królewskim prawo przesuwania pomerium przysługiwało królowi, a w okresie republiki wodzom, którzy poszerzyli granice państwa na skutek prowadzonych wojen (Gell. 13,14,3). Z tego uprawnienia z pewnością skorzystał Sulla i być może Cezar. W okresie cesarstwa pozycja cesarza była wyjątkowa, a posiadana przez niego władza wojskowa, zwierzchnia względem wszystkich namiestników i dowódców wojskowych (imperium proconsulare maius quam), nie musiała być każdorazowo odnawiana po opuszczeniu przez cesarza Rzymu i przekroczeniu pomerium. Zresztą w okresie pryncypatu jedynie cesarze: Klaudiusz i Wespazjan wraz z Tytusem, skorzystali z prawa poszerzenia  pomerium (ius proferendi pomerii). Poszerzenie pomerium przez Augusta jest niepewne – sam władca nie wspomniał o tym w Res Gestae, nie ma na ten temat wzmianek również w Lex de Imperio Vespasiani.

Granice rzymskiego pomerium

Pomerium, którego przebieg mniej więcej pokrywał się z granicami miasta, zaczynało się na Forum Boarium i początkowo obejmowało Palatyn. Jak podają Tytus Liwiusz i Aulus Gelliusz, za sprawą Tytusa Tacjusza święta granica objęła Kapitol, natomiast dzięki działaniom Serwiusza Tulliusza – Kwirynał, Wiminał i Eskwilin. Przez długi czas poza granicami pomerium znajdowały się „złowróżebny” (ze względu na niepomyślne auspicja Remusa) Awentyn oraz „wojskowe” Pole Marsowe . Dopiero z inicjatywy Klaudiusza doszło do włączenia w obręb pomerium południowej części Pola Marsowego i – jak podaje Aulus Gelliusz w Nocach attyckich – Awentynu (Gell. 13,14,7):

---

Aventinum antea, sicuti diximus, extra pomerium exclusum, post auctore divo Claudio receptum et intra pomerii fines observatum

[że Awentyn przedtem, jak powiedzieliśmy, był wyłączony poza pomerium, ale potem z inicjatywy boskiego Klaudiusza został przyjęty i uwzględniony w granicach pomerium]

tłum. A. Tarwacka

---

Klaudiusz, pierwszy cesarz, który poszerzył pomerium

Dotychczas o fakcie poszerzenia granic pomerium przez Klaudiusza wspominały tylko trzy kamienie graniczne (pomerium cippi) z Rzymu – CIL VI 1231a-c, VI 31537 a-d, których zasadniczy tekst (in fronte) brzmi:

---

Ti(berius) Claudius / Drusi f(ilius) Caisar / Aug(ustus) Germanicus, / pont(ifex) max(imus), trib(unicia) pot(estate) / V̅I̅I̅I̅I̅, imp(erator) X̅V̅I̅, co(n)s(ul) I̅I̅̅̅II̅, / censor, p(ater) p(atriae), / auctis populi Romani / finibus, pomerium / amplia((v))it termina((v))itq(ue)

[Tyberiusz Klaudiusz, syn Druzusa, Cezar, August, Germanik, najwyższy w kolegium pontyfików, z władzą trybuńską po raz dziewiąty, imperator po raz szesnasty, czwarty raz wybrany konsulem, cenzor, ojciec ojczyzny, na skutek powiększenia granic ludu rzymskiego poszerzył i oddzielił granice pomerium]

tłum. K. Kłodziński

---

Ponadto o tym fakcie wspominają źródła narracyjne (przytoczony komentarz Aulusa Gelliusza i wzmianka Tacyta w “Rocznikach” – Ann. 12,23,2) oraz jedno źródło o charakterze jurydycznym (wyryte na tablicy z brązu, obecnie przechowywane w Muzeum Kapitolińskim) – Ustawa o władzy Wespazjana (Lex de Imperio Vespasiani), której klauzula V brzmi:

---

utique ei fines pomerii proferre, promovere, cum ex re publica censebit esse liceat, ita uti licuit Ti. Claudio Caesari Aug(usto) Germanico

[I że będzie mu wolno, jeśli uzna to za zgodne z interesem publicznym, przesuwać i rozszerzać granice pomerium, tak jak wolno to było [czynić] Tyberiuszowi Klaudiuszowi Cezarowi Augustowi Germanikowi]

tłum. K. Kłodziński, P. Sawiński

---

Co sprawiło, że Klaudiusz jako pierwszy cesarz rzymski powrócił do rytuału poszerzenia pomerium? Być może władca, szczególnie zainteresowany tradycjami i rytuałami etruskimi (Suet., Claudius 42), zdecydował się na taki zabieg poszerzenia pomerium, który (tak jak jego łuk triumfalny przy Via Flaminia wzniesiony w latach 51–52) miał upamiętniać podbój Brytanii i zwycięstwo nad wrogiem. Przypomnę tylko, że to ostatnie stanowiło warunek sine qua non poszerzenia pomerium.

Informacja o odkryciu pomerium została opublikowana przez Sovrintendenza Capitolina ai Beni Culturali na FB, 17.07.2021

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła

Autor: Karol Kłodziński – doktor, historyk starożytności i epigrafik, adiunkt w Zakładzie Historii Starożytnej Uniwersytetu Gdańskiego. Specjalizuje się w dziejach wczesnego Cesarstwa Rzymskiego, a zwłaszcza Afryki Rzymskiej.

Academia

ORCID

Redakcja: J.M.C.

Korekta językowa: A.J.