Calakmul – tajemnicza krypta w Pałacu Lundella

Turyści podziwiający resztki mezoamerykańskich miast nie mają zwykle zbyt wielkiego pojęcia, na co patrzą i po czym spacerują. Podobnie jest w słynnym Calakmul. Większości nie robi to oczywiście najmniejszej różnicy, a przewodnik mógłby opowiadać im o czymkolwiek i często tak właśnie czyni. Jednak tym bardziej dociekliwym wyobraźnia wypełnia otoczenie barwnymi obrazami oraz refleksjami nad minionym czasem. Wypatrują oni rozwiązań zagadek dawnych epok, szukają skarbów, ukrytych przejść w piramidach. Wspinają się na szczyty piramid, chodzą po wnętrzach świątyń, zrujnowanych pałacach i czasami nieświadomie stawiają stopy na niegdyś pełnych kryptach: stoją o krok od tajemnic, tak blisko i tak daleko…

Pandemia i turystyka w miastach Majów

W ostatnich latach – gdy pod pretekstem pandemii zamyka się piramidy przed ruchem turystycznym, a pozostawia dostępne jedynie otwarte place – takich okazji jest coraz mniej. W Palenque ogrodzono pałac oraz rząd piramid wraz ze Świątynią Inskrypcji, skrywające niegdyś grobowce Czerwonej Królowej i Pakala Wielkiego. W Calakmul odcięto cały wielki akropol. Żółtą taśmą oblepiono świątynie i piramidy w Uxmal, a w Cobá zakazano wstępu na Nohoch Mul: wielką piramidę znajdującą się na tym stanowisku. Wciąż można jeszcze wspinać się na szczyty piramid w Dzibanché i Calakmul, leżących w południowo-wschodnim Campeche. Ich wnętrza skrywają groby dawnych majańskich władców, a jednym z ciekawszych miejsc tego typu jest struktura III w Calakmul – tak zwany Pałac Lundella, w którym grobowiec wypatrzyć można bystrym umysłem i okiem.

Calakmul i Pałac Lundella

Turyści, przemierzający w pośpiechu Calakmul, przemykają zwykle wzdłuż ścieżki łączącej dwie wielkie piramidy, bez zwracania uwagi na szeroką, stojącą nieopodal platformę, zwieńczoną grupą pomieszczeń wśród starych, grubych murów – grubszych niż w jakimkolwiek innym dostępnym tu do zwiedzania budynku. Struktura III ma wysoką na 5 m podstawę o bokach 36 × 32 m, a szerokość jej rozległych schodów dochodzi aż do 14 m. Na szczycie struktury znajduje się  pałac o bokach 22 m wszerz na linii północ – południe i na 16 m w głąb na linii wschód – zachód. Pałac pochodzi jeszcze z okresu wczesnoklasycznego, a fakt, że przetrwał kolejne ery praktycznie bez większych zmian architektonicznych, wzbudza zastanowienie. Podobnie zdumiewa brak w tej części stanowiska choćby jednej steli. W Calakmul, gdzie do tej pory odkryto ich ponad 120!

Mało kto zdaje sobie sprawę, że w czasach, kiedy Calakmul nie było jeszcze odrestaurowanym, dostępnym do zwiedzania miejscem, pałac stanowił jedyną budowlę stojącą samodzielnie wśród zieleni, porastającej wszystko dookoła. Budynek ten znali chicleros jeszcze w latach dwudziestych XX stulecia. Podpisywali się na ścianach, gdy szukali tutaj schronienia. Dzięki nim w 1931 roku budowlę tę mógł zobaczyć Cyrus Longworth Lundell – biolog, rozpoznający możliwości przemysłowej produkcji chicle, który zgłosił nieznane wielkie miasto archeologom pracującym w Chichén Itzá . I wtedy się zaczęło…

Prace badawcze w Chichén Itzá prowadził w tym czasie Sylvanus Griswold Morley, słynny archeolog-szpieg. Kazał on natychmiast zorganizować pierwszą ekspedycję Carnegie Institution of Washington do południowo-wschodniego Campeche i sam nią pokierował. Prócz tuzina piramid i 62 stel, naniesionych na pierwszą mapę Calakmul przez Cyrusa Lundella, archeolodzy odkryli 41 kolejnych. Zawierały one z pewnością liczne odpowiedzi na nurtujące majanistów po dziś dzień pytania. Niestety, w tamtym czasie nie rozumiano jeszcze trudnego pisma Majów, a w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego stulecia wiele spośród tych stel zostało rozmyślnie zniszczonych przez handlarzy artefaktów. Szerzej zakrojone badania archeologiczne w Calakmul rozpoczęto dopiero w latach osiemdziesiątych. Trzeba więc było ponad pół wieku od odkrycia miasta, aby w oczy archeologów rzuciła się niepraktyczna różnica poziomu podłóg w jednym z głównych pomieszczeń tego przecież najdłużej znanego im budynku…

Wyszukany, wczesnoklasyczny grobowiec I, znaleziony pod podłogą komnaty 6, mógł zawierać szczątki jednego z wczesnych władców Calakmul. Jeszcze przed wykopaliskami w 1988 roku zauważyliśmy, że podłoga w tym pomieszczeniu jest podniesiona w sposób, który blokuje częściowo trzy wejścia do niego. Choć nie od razu stało się to jasne, podejrzewaliśmy, że to może być grób. Podczas wykopalisk odsłonięto kamienne płyty zamykające grobowiec zaledwie kilka centymetrów poniżej – William J. Folan, 1995.

Krypta w Pałacu Lundella

Pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia Calakmul pozwoliło na odkrycie jednej z kolejnych tajemnic – grobowca nieznanego władcy z czasów poprzedzających panowanie dynastii Kaanul, dostrzeżonego w Pałacu Lundella w 1988 roku. Późniejsze wykopaliska archeologiczne, które poprowadzili Sophia Pincemin i Mario Alberto Coyoc Ramírez w 1989 roku, odsłoniły kryptę długą na 3,6 m i na 1,5 m szeroką, o głębokości 4,6 m, zorientowaną na osi północ – południe. W północno-zachodnim rogu grobowca, na poziomie podłogi, odkryto psychodukt o wymiarach 25 × 35 cm: szyb prowadzący na północną ścianę piramidy. Chociaż konstrukcja cechuje się dobrą kamieniarką, stiuk najwyraźniej kładziono tu w pośpiechu i gołymi rękoma.

Grobowiec w Pałacu Lundella w Calakmul zawierał szczątki mężczyzny w wieku 35–45 lat, złożone na plecionej macie kanjalab – symbolu władzy królewskiej, tak powszechnym w majańskiej ikonografii. Mieszkaniec krypty miał za życia 166 cm wzrostu i czaszkę zdeformowaną w myśl mezoamerykańskich kanonów urody. Jego prawa ręka spoczywała na klatce piersiowej. Szczątki suto pokryte były cynobrem z domieszkami kalcytu, montmorylonitu, kaolinitu i śladowymi ilościami hematytu. Nasiąknęły nimi szczątki, mata i resztki garderoby. Ciało owinięte w materiał ułożono na drewnianych noszach ponad pięcioma talerzami w stylu Aguila Orange, tekstylia nie dotrwały jednak do naszych czasów. Jak twierdzi Vera Tiesler, w ostatnich latach życia denat musiał cierpieć na chroniczne zapalenie stawów oraz bóle pleców…

Jadeitowe maski z krypty w Pałacu Lundella

Najbardziej spektakularnymi darami grobowymi, znalezionymi w komorze pod podłogą komnaty 6 w piramidzie III – Pałacu Lundella w Calakmul, okazały się trzy jadeitowe maski. Wymodelowano je z mozaiki składającej się z dziesiątek fragmentów minerału zastępującego Majom złoto. Najpiękniej wykonana maska, która prawdopodobnie oddawała twarz mieszkańca, składa się ze 170 fragmentów jadeitu: znaleziono ją po zachodniej stronie, mniej więcej na wysokości twarzy denata, osią w stronę ciała i bokiem do psychoduktu (kanał łączący kryptę ze światem zewnętrznym). Maska owa ma otwory wywiercone na obrzeżu, wskazujące, że noszono ją za życia. Jej oczy, zęby i usta wykonane są z muszli.

Druga maska, zawieszona na jadeitowym naszyjniku, spoczywająca na torsie, składa się ze 120 fragmentów jadeitu. Przedstawia prawdopodobnie jaguara z dyskiem w ustach (górna maska na fotografii). Dodatkowo przymocowano do niej trzy jadeitowe płytki, opatrzone glificznymi inskrypcjami – podobną ozdobę stroju władcy można zobaczyć w Calakmul na wczesnoklasycznej steli 43. Trzecia maska, umieszczona na pasie zmarłego składa się już tylko z 92 fragmentów jadeitu oraz z muszli i pirytu. Do niej przymocowano dodatkowo trzy kamienne wisiorki, które gdy uderzały o siebie, mogły wydawać dźwięki w trakcie ceremonialnych tańców.

Królewskie grobowce w Calakmul słyną z wystawnych masek i innych jadeitowych ozdób, nie inaczej jest w wypadku grobowca I z Pałacu Lundella. Jadeitowym maskom z grobowca pod podłogą komnaty 6 w piramidzie III towarzyszyły trzy pary jadeitowych zausznic (orejeras), w tym jedna z mozaiką wykonaną z muszli i pirytu (zaprezentowana na fotografii z maskami). W późniejszych opracowaniach pojawia się również jadeitowy pierścień.

Ceramika i inne dary grobowe w Pałacu Lundella

Oprócz pięciu wspomnianych talerzy w stylu Aguila Orange (naczynia 1–3, 6–7), ponad którymi ułożono zwłoki w grobowcu, znaleziono bogato zdobione, zamykane naczynie 9 na płaskiej podstawie w stylu Yaloche-Cream Polychrome (na fotografii powyżej) zdobione łapami jaguara i umieszczone tuż obok psychoduktu. Ponadto dwa bogato zdobione, zamykane naczynia na czterech nogach (naczynie 8 i 10) oraz dwa inne naczynia (4 i 5), ułożone jedno na drugim (misa w stylu Balanza Black i kubek w stylu Lucha Incised, obydwa należące do Balanza Ceramic Group). Kompletu wyprawki w zaświaty dopełniały blok czerwonego pigmentu (cynobru), kolec rai, tekstylia przyozdobione setkami muszelek, muszle gatunku Olivia sp. oraz rodzaju Spondylus, rzeźbione na podobieństwo ludzkich czaszek.

Szczególną uwagę zwraca czworonożne naczynie 8, wykonane w stylu Urita Gouged-Incised, należącym do Balanza Ceramic Group. Górny uchwyt pokrywy tego naczynia odzwierciedla trójwymiarową ludzką głowę z bogatymi ozdobami. Możliwe, że również tutaj przedstawiono władcę, złożonego w grobowcu w Pałacu Lundella. Z kolei nogi czworonożnego naczynia 10 wyrzeźbione zostały w formie głów pekari.

Jak dotąd jest to najbogatszy wczesnoklasyczny pochówek znaleziony w Calakmul.

Krypta w Pałacu Lundella a nieznana historia Calakmul

Dynastia Suutz’ (Nietoperza) panowała w Calakmul prawdopodobnie do przełomu VI i VII stulecia n.e., kiedy armie dynastii Węża (Kaanul) z Dzibanché ruszyły na daleki zachód, by zdruzgotać potężne królestwo Baak’al ze stolicą w Lakam Ha (obecnie znane jako Palenque w stanie Chiapas, Meksyk). Inskrypcje w powalonym na kolana Palenque upamiętniają ekspedycje wojenne Węży z lat 599 i 611 n.e. oraz upadek lokalnej dynastii (dopiero po tych wydarzeniach Palenque podniosło się z popiołów i stało się miastem znanym dziś turystom). W Calakmul, które znalazło się na drodze wojennych wypraw Węży, po dynastii Nietoperza (Suutz’) zachowały się prawdopodobnie tylko trzy stele – standardowe narzędzia propagandy politycznej i historycznej Majów. Wszystkie trzy pogrzebane w czeluściach piramid, a co najmniej jedna z nich została sprofanowana (znaleziono na niej ślady nadpalenia). Wszystkie pozostałe stele dynastii Nietoperzy, poprzedzające panowanie Węży, zostały najwyraźniej zniszczone. Ten fakt nie powinien dziwić, jeśli weźmie się pod uwagę – pozbawione stel, a zdobyte przez Węży w epoce wczesnoklasycznej – Becán, o którym pisaliśmy w tekście Powrót do Becán. Wyraźnie zauważalny jest również brak monumentów w zdominowanym przez nich regionie Río Bec przez cały okres dominacji dynastii Kaanul.

Ponieważ Pałac Lundella pochodzi z czasów poprzedzających panowanie Węży (Kaanul) w Calakmul, można w ten sposób wyjaśnić brak związanych z nim stel. Krypta w Pałacu Lundella i inne wczesnoklasyczne grobowce z czasów dynastii Suutz’ (Nietoperza) stanowią więc podstawowe źródło informacji o tamtych czasach. I chociaż nadal nie znamy imienia osobnika złożonego w sarkofagu, być może dalsze badania i kolejne odkrycia w przyszłości pozwolą rzucić nieco światła na tę tajemnicę. Jadeitowe oraz ceramiczne artefakty wydobyte z grobowca I piramidy III w Calakmul eksponowane są w Museo Arqueológico de Campeche, Fuerte de San Miguel.

Bibliografia:

Delvendahl K. (2008) Calakmul in Sight: History and Archaeology of an Ancient Maya City, Mérida (México): Unas Letras Industria Editorial

Folan W.J., Fletcher L.A., May Hau J., Florey Folan L. (2001) Las ruinas de Calakmul, Campeche, Mexico: un lugar central y su paisaje cultural, México: Universidad Autónoma de Campeche

Folan W.J., Marcus J., Pincemin S., Domínguez Carrasco M., Fletcher L.A., Morales Lopez A. (1995) Calakmul: New Data from an Ancient Maya Capital in Campeche, Mexico. „Latin American Antiquity” 6 (4), 310–334, https://doi.org/10.2307/971834

Pincemin S., Marcus J., Florey Folan L., Folan W.J., Domínguez Carrasco M., Morales López A. (1998) Extending the Calakmul Dynasty Back in Time: a New Stela from a Maya Capital in Campeche, Mexico. „Latin American Antiquity” 9 (4), s. 310-327, http://www.jstor.org/stable/3537030

Ruppert K., Denison jr. J. (1943) Archaeological Reconnaissance in Campeche, Quintana Roo, and Peten, Washington, Carnegie Institution of Washington Publication 543

Tiesler V., Cucina A., Quintana Owen P., Aguilar D.H., Oliva Arias I.,  Cauich-Rodríguez J.V., Folan W.J., Domínguez Carrasco M. (2013) What’s on the Bone? Interdisciplinary Approaches in Reconstructing the Posthumous Body Treatments of the Ancient Maya Aristocracy of Calakmul, Campeche, Mexico. (W:) Lozada M.C., O’Donnabhain B. (red.) The Dead Tell Tales: Essays in Honor of Jane E. Buikstra, Los Angeles: Cotsen Institute of Archaeology Press University of California, 85-94, https://escholarship.org/uc/item/99613520

Tokovinine A. (2008) The Power of Place: Political Landscape and Identity in Classic Maya Inscriptions, Imagery, and Architecture (dysertacja), Cambridge (Massachusetts): The Department of Anthropology, Harvard University

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła

 

Autor: Przemysław Adrian Trześniowski – z wykształcenia informatyk, majanista, nurek jaskiniowy i instruktor nurkowania technicznego IANTD, jedyny w Polsce jaskiniowy archeolog podwodny. Po kilkunastu latach spędzonych na zarządzaniu wdrożeniami informatycznymi w branży telekomunikacyjnej, kiedy to skonstruował własną ścieżkę implementacji zmian w środowisku zintegrowanym mocno inercyjnej organizacji (podwaliny metodologii agile w Polsce), poświęcił życie eksploracjom i archeologii. Zafascynowany Mezoameryką oraz archeologią Majów, jako niezależny badacz współpracujący z kilkoma ośrodkami naukowymi, uczestniczy w projektach archeologicznych w Meksyku, Gwatemali i Salwadorze, w przeszłości również w Polsce i w Peru (wysokogórska archeologia podwodna: [1] i [2]). Na stałe rezydent Meksyku.

Więcej postów tego autora

Redakcja: A.B.

Korekta: A.J.