W czasopiśmie Antiquity ukazała się właśnie publikacja zespołu archeologów z Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, poświęcona nowym odkryciom na cmentarzysku w Nowym Chorowie, w powiecie słupskim.
W 2022 roku rozpoczęto tam badania wczesnośredniowiecznego kompleksu kurhanów. Stanowisko wyróżnia się obecnością czworobocznych kopców z obstawami kamiennymi, określanych zwykle mianem kurhanów typu orzeszkowo. Choć formy te znane są archeologom już od XIX wieku, ich dokładna znaczenie i chronologia pozostają niejasne. Ostatnie systematyczne wykopaliska tego typu obiektów prowadzono w latach 1966–1968 w Żydowie.
Celem badań w Nowym Chorowie jest rozpoznanie struktury cmentarzyska, udokumentowanie różnorodnych praktyk pogrzebowych oraz określenie ich znaczenia w kontekście przemian religijnych i politycznych, jakie zaszły w regionie na przełomie X i XI wieku wraz z postępującą chrystianizacją Pomorza.
Wyniki badań
Pierwszy sezon wykopalisk objął kurhan K8, gdzie odsłonięto osiem grobów: sześć inhumacyjnych i dwa ciałopalne. Pochówki różniły się formą – od prostych jam, przez groby z pojedynczymi obwodami kamiennymi, po monumentalny grób centralny (grób 7) z podwójną kamienną konstrukcją o wymiarach 5,2 × 3,6 m. Wszystkie groby były orientowane wschód–zachód, z głową ku wschodowi – co odbiega od typowej chrześcijańskiej orientacji (głowa ku zachodowi).
W trakcie prac wykopaliskowych w roku 2022 w kurhanie K4 stwierdzono ślady rabunku – w centralnej części znajdował się duży wkop sięgający 1 m głębokości. Co ciekawe jego forma była odmienna – owalna, z kamiennym płaszczem pokrywającym całą powierzchnię kopca. W 2023 r. badania objęły dwa mniejsze kurhany: K9, w którym znajdowały się dwa pochówki szkieletowe i K10, w którym natrafiono na pojedynczy pochówek ciałopalny.
W wyposażeniu dominowały żelazne noże w pochwach skórzanych z okuciami, kabłączki skroniowe oraz sprzączki. Szczególnie wyróżnia się grób centralny w K8 – mimo splądrowania, znaleziono tam grot włóczni ze śladami tkaniny (prawdopodobnie był to proporzec) oraz wiadro z drewna cisowego z żelaznymi okuciami.
© S. Wadyl, na licencji CC BY 4.0
Datowanie radiowęglowe pięciu grobów szkieletowych i dwóch ciałopalnych z K8 wskazuje na pierwszą połowę XI wieku. Pochówki ciałopalne są nieco późniejsze niż inhumacyjne, co znajduje potwierdzenie także w relacjach stratygraficznych.
Rytuały pogrzebowe: otwieranie grobów i birytualizm
Na szczególną uwagę zasługują dwa przypadki wtórnego otwierania grobów. Praktyka ta znana jest z innych regionów Europy, ale w Polsce potwierdzona została jak dotąd na nielicznych stanowiskach archeologicznych. W Nowym Chorowie po raz pierwszy zarejestrowano ją w sposób jednoznaczny. Otwierane groby pierwotnie były pochówkami szkieletowymi, najprawdopodobniej zgodnymi z chrześcijańskim obrządkiem. Po pewnym czasie ciała zostały ekshumowane i poddane kremacji. W trakcie badań zaobserwowano regularnych kształtów wkopy oraz stwierdzono uszkodzenia konstrukcji komór grobowych. Podkreślenia wymaga fakt, że nowe pochówki ciałopalne złożono bezpośrednio nad pustymi grobami. Na przepalonych kościach zidentyfikowano charakterystyczne U-kształtne pęknięcia, mogące świadczyć o tym, że ciała spalono zanim doszło do pełnego rozkładu tkanek miękkich.
© S. Wadyl, na licencji CC BY 4.0
Taki rytuał mógł mieć na celu zapewnienie przejścia zmarłych do zaświatów. Akt otwierania grobu i ponownego pochówku był z pewnością działaniem rytualnym, potencjalnie niebezpiecznym, wymagającym odpowiedniego kontekstu i zabezpieczeń.
Co więcej, w dwóch kurhanach natrafiono również na trójramienne symbole kamienne, przypominające symbol triquetry odwołujące się prawdopodobnie do kultu Trzygłowa – bóstwa Pomorzan znanego z wczesnośredniowiecznych kronik. Symbole te mogły łączyć się z wyobrażeniami świata podziemnego i funkcjonować jako formy zabezpieczenia grobu lub elementy symboliki przejścia.
Wnioski i perspektywy dalszych badań
Każdy z kurhanów w Nowym Chorowie opowiada inną historię. Każdy odsłania fragment złożonych praktyk pogrzebowych tego regionu. Rytuały te nie dają się łatwo wpisać w prosty podział na pogańskie i chrześcijańskie. Ukazują raczej płynność i hybrydyzację wierzeń w czasie głębokich przemian społecznych. Kolejnym krokiem w badaniach będzie próba ustalenia, czy w poszczególnych kurhanach grzebano osoby ze sobą spokrewnione. Być może dzięki analizom DNA uda się lepiej zrozumieć strukturę tej społeczności oraz mechanizmy kształtujące jej pamięć i tożsamość.
Odnośnik do publikacji:
Sławomir Wadyl, Paweł Szczepanik, Rafał Fetner, Elżbieta Jaskulska, Ilona Nowosadzka
Nowy Chorów Project: funerary practices associated with rectangular burial mounds in early medieval Pomerania,
Antiquity 2025, DOI: 10.15184/aqy.2025.10142