We wrześniu 2024 r. grupa członków Studenckiego Koła Naukowego Puerta del Sol z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego zrealizowała projekt, mający na celu ocenę stanu ochrony dziedzictwa archeologicznego w Peru. Celem tej inicjatywy było zaobserwowanie czynników zagrażających najlepiej rozpoznanym stanowiskom archeologicznym, ustalenie tego, jakie działania są podejmowane w celu ich ochrony, a także zwiększanie świadomości społecznej w temacie ochrony dziedzictwa poprzez publikację wyników projektu.
W trakcie naszych badań odwiedziliśmy wybrane stanowiska archeologiczne w różnych częściach Peru. Staraliśmy się uwzględnić wszystkie zmienne mogące wpływać na ochronę dziedzictwa. Odwiedziliśmy stanowiska na północnym, centralnym i południowym wybrzeżu. Dotarliśmy do parków archeologicznych zlokalizowanych na różnych wysokościach Andyjskich, docierając aż na skraj lasu tropikalnego. Wszystko to, aby zweryfikować czy w związku z różnymi czynnikami klimatycznymi panujące na wymienionych obszarach występują regionalne różnice w skali i rodzaju zagrożeń dla stanowisk archeologicznych. Jednakże zdecydowanie najważniejszą częścią naszego projektu były rozmowy z pracownikami parków archeologicznych oraz lokalną ludnością.
Wpływ czynników klimatycznych na stanowiska archeologiczne
Stanowiska archeologiczne nie tylko dostarczają wiedzy na temat życia człowieka w przeszłości. Stanowią również istotną część tożsamości ludności lokalnej oraz narodowej. Mimo to ich niszczenie jest problemem na skalę globalną. Jako główne przyczyny degradacji stanowisk archeologicznych należy wskazać działalność człowieka, ale także czynniki klimatyczne. Drugi z wymienionych problemów jest szczególnie widoczny na wybrzeżu Peru.
© Ada Bednarczyk, na licencji CC BY-NC 4.0
El Niño oraz La Niña są fazami El Niño–Oscylacja Południowa (ENSO). To globalne zjawisko meteorologiczne powodowane jest przez cykliczne ocieplenie wód powierzchniowych oraz zmiana wzorców wiatru na południowym Pacyfiku. El Niño oraz La Niña występują nieregularnie w odstępach od dwóch do siedmiu lat i powodują naprzemiennie powodzie lub susze. Systematyczne występowanie tych zjawisk klimatycznych i ich skala negatywnie wpływa na stanowiska archeologiczne na wybrzeżu Peru. El Niño oraz La Niña oddziaływały na ludzkie osady już w okresie prekolumbijskim, jednak w związku ze zmianami klimatycznymi w ciągu ostatnich 50 lat fazy ENSO występują coraz częściej. Na wybrzeżu Peru w okresie prekolumbijskim głównym budulcem była suszona na słońcu cegła adobe. Jej niska odporność na niszczący wpływ wody sprawia, że stanowiska w tym rejonie są szczególnie zagrożone na degradację spowodowaną przez zjawiska El Niño oraz La Niña.
Przyczyny degradacji stanowisk
Caral jest stanowiskiem archeologicznym z architekturą monumentalną. Wszystkie budowle zbudowano z cegły adobe. Główna część stanowiska datowana jest na okres archaiczny (2600–1600 p.n.e.). Badania sugerują, że powodzie związane z fenomenem El Niño w okolicach 1600 r. p.n.e przyczyniły się do opuszczenia Caral oraz innych mniejszych stanowisk w dolinie Supe.
Zadaszenia zabezpieczające stanowiska przed czynnikami klimatycznymi zostały zastosowane na odwiedzonych przez nas stanowiskach Castillo de Huarmey (mauzoleum kultury Wari, 600 – 1050 n.e.) oraz Sicán (monumentalne stanowisko kultury o tej samej nazwie, 750 – 1375 n.e.). Występują również w niektórych sektorach w Caral, chroniąc zachowane budynki z cegły adobe także przed zasypaniem przez niesiony wiatrem pustynny piasek.
© Ada Bednarczyk, na licencji CC BY-NC 4.0.
Na większości odwiedzonych przez nas stanowisk głównym czynnikiem niszczącym była jednak działalność człowieka. Często głównym czynnikiem powodującym znaczne zagrożenie dla stanowisk archeologicznych są niewłaściwe decyzje władz lokalnych. Przykładowo, w przeszłości zlokalizowano śmietnisko na terenie stanowiska Aspero (2000-1800 p.n.e.). Stanowisko to jest zaliczane do najstarszych stanowisk z architekturą monumentalną na terenie Andów Centralnych. Pierwszą fazą badań archeologicznych prowadzonych przez archeolog Ruth Shady było przeniesienie śmietniska i oczyszczenie stanowiska z pozostałości współczesnych śmieci. Mimo to, do dziś co jakiś czas można znaleźć na nim wychodzące na powierzchnię śmieci. Podobna sytuacja zaistniała na stanowisku Huamantambo znajdującym się w dolinie Chuquibamby, gdzie również ulokowano składowisko śmieci. Peru boryka się z dużym zanieczyszczeniem odpadami. Niestety codzienną praktyką jest wyrzucanie ich gdzie popadnie. Przejeżdżając przez pustynie można zobaczyć rozrzucone na jej powierzchni, targane wiatrem odpady, mnóstwo plastiku i zużyte opony. Tony śmieci zanieczyszczają rzeki, a nieczystości pozostawiane są w dżungli lub zrzucane w przepaść. W miastach jest bardzo mało śmietników, a częstą praktyką jest składowanie śmieci na przykład pod drzewem lub przy ulicy. Przekłada się to również na dziedzictwo kulturowe. Wiele stanowisk archeologicznych zostaje zasypywanych odpadami, które mają na nie destrukcyjny wpływ.
© Aleks Kalita, na licencji CC BY-NC 4.0
Zaniedbanie ochrony dziedzictwa archeologicznego
Obecnie świadomość społeczna odnośnie ochrony dziedzictwa kulturowego jest coraz większa, istnieje również więcej przepisów chroniących stanowiska archeologiczne. Mimo to wiele z nich nadal ulega zniszczeniu. Częstym problemem jest dynamiczny i niekontrolowany rozwój okolicznych miast i miejscowości. Problem ten zauważyliśmy ponownie w dolinie Chuqibamby, gdzie widoczne na starych zdjęciach satelitarnych stanowisko Numero 8 obecnie w dużej części przykryte jest zabudowaniami. Działania te nie są kontrolowane przez władze, a nadzór nad rozwojem urbanistyki jest trudne.
Innym, obecnym już długo przed kolonizacją problemem dotykającym stanowiska archeologiczne w Peru jest działalność huaqueros, czyli zawodowych rabusiów stanowisk archeologicznych. Wywodzą się oni najczęściej z lokalnej społeczności, która ma ogromna wiedzę o położeniu stanowisk archeologicznych w regionie. Ze względu na potencjalnie bogactwo wyposażenia, szczególnie lubują się w rozkradaniu grobów. Z problemem tym spotkaliśmy się na cmentarzysku Chauchilla w okolicy Nazca. Jest to miasto, położone w południowo – zachodniej części Peru, znane przede wszystkim z monumentalnych geoglifów zlokalizowanych w pobliżu. W obrębie około 500 km² rozpościerają się rysunki przedstawiające zwierzęta, rośliny oraz geometryczne kształty. Samo cmentarzysko znajdujące się na dużym obszarze pustynnym, ale dokładna zajmowana przez nie powierzchnia nie jest znana ze względu na brak szczegółowych badań terenowych. Dzięki suchemu klimatowi doskonale zachowały się zabytki oraz szczątki organiczne. Niestety przez działalność huaqueros, na tym terenie (szczególnie aktywnych w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku) większość pochówków została zrabowana i zniszczona.
Popularność geoglifów także wpływa na coraz gorszy stan zachowania zabytków. Bardzo częste wycieczki lotnicze (loty odbywają się co 30 minut z miejscowego lotniska) oraz duża liczba przejeżdząjąych w okolicy samochodów i autobusów turystycznych mocno zanieczyszcza spalinami ziemię oraz powietrze. Częste wizyty turystów również powodują znaczne szkody. Od naszego przewodnika dowiedzieliśmy się, że odwiedzający wchodzący nielegalnie na teren rysunków lub przechodzący do zagrodzonych części cmentarzyska lub piramid powodują ich niszczenie, a uszkodzone obiekty często nie są pod opieka konserwatora. Samo cmentarzysko Chauchilla od czasu swojego otwarcia nie było badane, a prace konserwatorskie odbywają się sporadycznie. Dolina Nazca jest również mocno eksploatowana przez lokalne i zagraniczne firmy. Ziemia jest wykupywana przez duże korporacje i wykorzystywana rolniczo ze względu na żyzną glebę i dostęp do podziemnych złóż wody. Cały region boryka się z problemami z dostępem do wody i suszami co doprowadza do konfliktów między różnymi grupami interesu.
© Sara Zdunek, na licencji CC BY-NC 4.0
Wiele stanowisk uległo zniszczeniu już w okresie kolonialnym, czego przykładem jest samo miasto Cuzco, niegdyś stolica państwa Inkaskiego, dziś jedno z najchętniej odwiedzanych przez turystów miejsc w Peru. Po zdobyciu miasta przez Hiszpanów wiele budynków zostało zmodyfikowanych lub powstało na fundamentach dawnych inkaskich struktur. Spacerując ulicami Cuzco można dostrzec pozostałości dawnych założeń architektonicznych, które zostały przebudowane lub zaadaptowane tak, aby dopasowały się do zeuropeizowanego, nowoczesnego miasta. Dziś wiele zabytkowych budynków pełni rolę muzeów. Znaczna ich część została podpisana tabliczkami informacyjnymi zarówno w języku hiszpańskim jak i angielskim, co znacząco ułatwia zwiedzanie turystom zagranicznym. Sercem Cuzco jest Plaza de Armas. Jest to główny plac miasta, wokół którego niegdyś rozciągały się inkaskie założenia religijne oraz administracyjne, na zgliszczach, których powstały kościoły i katedry. Jedną z ważniejszych jest Coricancha – świątynia słońca. Na początku okresu kolonialnego świątynia została splądrowana, a kompleks przekształcony w klasztor świętego Dominika.
Wokół miasta znajduje się cała mnóstwo stanowisk archeologicznych, dla których największym zagrożeniem jest duża liczba napływających turystów. W celu ochrony stanowisk każdy obiekt przeznaczony do zwiedzania posiada widoczny regulamin oraz plan odwiedzanego obszaru oraz znaki i tablice informacyjne, które nakierowują zwiedzających. Jednak prędko zauważyliśmy, że te wskazania często nie są przestrzegane. Mimo znaków zakazu, wielu turystów wchodziło na pozostałości architektury, aby zrobić zdjęcie. W wielu miejscach zauważyliśmy również wyryte w strukturach graffiti. Niestety, na większości stanowisk, po przejściu kontroli biletowej, nie ma już żadnej osoby, która pilnowałaby porządku, a zwiedzający z reguły pozostawieni są bez nadzoru. Istnieje wyraźna potrzeba zwiększenia świadomości i egzekwowania środków ochronnych.
© Julia Czerczer, na licencji CC BY-NC 4.0
Często na stanowiska działa wiele różnych czynników. Jednym z takich stanowisk jest Chavín de Huántar. Ma ono charakter rytualny i jest datowane na około 1200 – 500 p.n.e. Jest umiejscowione na wysokości ponad 3000 metrów n.p.m. Już chwilę po przyjeździe do miasteczka zauważyliśmy zabezpieczone osuwisko, które zniszczyło kilka okolicznych domostw oraz ulic. Problem dotyczył tego miejsca również w przeszłości. Badający to stanowisko profesor John Rick, pokazał nam wiele uszkodzeń w strukturach budowli, które były spowodowane przez osuwiska oraz trzęsienia ziemi. Innym problemem występującym na stanowisku są konsekwencje szkodliwych działań konserwatorskich przeprowadzonych w przeszłości. Struktury podziemne w Chavín de Huántar zaprojektowane zostały wraz z doskonałym systemem kanałów oraz otworów wentylacyjnych, które zapewniały utrzymanie odpowiedniej wilgotności. W nowożytności systemy te zostały zabudowane, co spowodowało utrzymywanie się wilgoci lub przecieki w niektórych częściach budowli. Obecnie archeolodzy oraz konserwatorzy pracują nad przywróceniem struktur do ich oryginalnego stanu.
Podobne problemy spotykane są w parku archeologicznym Machu Picchu wpisanym na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Stanowisko to również dotknięte jest częstymi osuwiskami. Największe zagrożenie dla tego miejsca stanowią jednak turyści, których ilość wynosi około 1,6 milionów rocznie. Średnio ponad 4 000 osób dziennie przemierza szlaki wyznaczone przez stanowisko powodując jego nieodwracalne niszczenie. Najlepszym środkiem ochrony byłyby przepisy znacząco ograniczające liczbę wizytujących to miejsce turystów tu jednak napotykamy problem. Machu Picchu jako najczęściej odwiedzane stanowisko archeologiczne w Peru, przynosi znaczące zyski, a ze środków z niego pozyskiwanych finansowane są ochrona oraz badania pozostałych stanowisk w kraju.
Jak można zauważyć na wymienionych przykładach, ochrona zabytków jest niezwykle złożonym i trudnym do rozwiązania problemem dla współczesnej i globalnej cywilizacji. Wymaga interdyscyplinarnych działań z dziedzin nauk historycznych, społecznych, technicznych, ekonomicznych i administracyjnych. Jednym z najistotniejszych czynników jest edukacja w zakresie ochrony dziedzictwa. W Peru, jak i w wielu innych miejscach na świecie, istnieją prawa dotyczące ochrony zabytków archeologicznych, które jak mogliśmy zauważyć, często nie są egzekwowane. Dlatego jedynie podniesienie świadomości turystów oraz ludności lokalnej może przyczynić się do właściwego poszanowania dziedzictwa kulturowego. Podczas naszych wizyt spotkaliśmy wiele osób: archeologów, pracowników parków oraz mieszkańców, którzy dzielili się z nami swoimi doświadczeniami. W wielu przypadkach to lokalna ludność była i jest szczególnie zainteresowana otaczającym ich z każdej strony dziedzictwem archeologicznym. Tego rodzaju oddolne, nieprzymusowe zaangażowanie jest najistotniejszym czynnikiem pozwalającym chronić stanowiska archeologiczne.
BIBLIOGRAFIA
Alvaro Higueras, 2008, Cultural Heritage Management in Peru: Current and Future Challenges, [w:] The Handbook of South American Archaeology, Springer, New York, pp. 1073-1088.
Charles R. Ortloff, 2022, Caral, South America’s Oldest City (2600–1600 BC): ENSO Environmental Changes Influencing the Late Archaic Period Site on the North Central Coast of Peru, Water 2022, 14, 1403.
Claudio Margottini, 2013, Landslide risk assessment and management in the archaeological site of Machu Picchu (Peru), Geotechnical Engineering for the Preservation of Monuments and Historic Sites, CRC Press.
Jan Szemiński, Mariusz Ziółkowski, 2021, Mity, rytuały i polityka Inków, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
John Rick, John Hurd, Julio Vargas-Neumann, Chavin de Huantar, a Past Challenge to Nature, a Current Challenge to Archaeological Conservation, Stanford University, USA.
José Canziani, 2017, Ciudad y territorio en los Andes: Contribuciones a la historia del urbanismo prehispánico, Pontificia Universidad Católica del Perú, PUCP editorial, Lima.
Joseph J. Lischka, 1983, The Niño as a natural hazard: Its role in the development of cultural complexity on the Peruvian Coast, FMHI Publications Louis de la Parte Florida Mental Health Institute, University of South Florida.
Michael E. Moseley, Gordon R. Willey, 1973, Aspero, Peru: A Reexamination of the Site and Its Implications, American Antiquity, 38 (4), pp. 452-468.
Michael. J. Schreffler, 2020, Cuzco: Incas, Spaniards, and the Making of a Colonial City, Yale University Press.
Nicole D. Payntar, 2023, A Multi-Temporal Analysis of Archaeological Site Destruction using Landsat Satellite Data and Machine Learning, Moche Valley, Peru, The University of Texas at Austin, USA, 16 (3), pp. 1-20.
Ricardo Mar., José, A. Beltrán-Caballero, 2013, El conjunto arqueológico de Saqsaywaman (Cusco): una aproximación a su arquitectura, Universitat Rovira i Virgili, 44 (1).
Sabine MacCormack, 2001, History, Historical Record, and Ceremonial Action: Incas and Spaniards in Cuzco, Comparative Studies in Society and History, Cambridge University Press, 43 (2), pp. 329-363.
O AUTORACH
Ada Bednarczyk
Studentka IV roku archeologii na specjalizacji Ameryki Południowej na Uniwersytecie Warszawskim. Napisała licencjat dotyczący rolnictwa przedhiszpańskiego w dolinie Chuquibamby, Peru. Pracowała na stanowiskach Castillo de Huarmey, Muyu Muyu oraz Itac.
Julia Czerczer
Studentka IV roku archeologii na specjalizacji Dalekiego Wschodu i Pacyfiku na Uniwersytecie Warszawskim. Napisała licencjat o tradycji tatuażu w kulturach andyjskich. Pracowała na stanowiskach Castillo de Huarmey, Muyu Muyu oraz Itac.
Aleks Kalita
Student archeologii na Uniwersytecie Warszawskim, zainteresowania to epoka brązu świata egejsko-anatolijskiego, archeologia Bliskiego Wschodu, metalurgia. Brał udział w badaniach terenowych w Polsce, Szwecji i Peru.
Sara Zdunek
Studentka archeologii i egiptologii na Uniwersytecie Warszawskim, zajmuje się bioarcheologią i kulturą Starożytnego Egiptu. Pracowała w Egipcie, Polsce i Peru.