Dawni mieszkańcy Peru wierzyli, że Księżyc płacze srebrnymi łzami i z tego powodu uważali ten metal za wyjątkowy. Mimo że dziś wiemy, iż nie miał on pozaziemskiego pochodzenia, to poszukiwanie źródła surowca służącego do wytworzenia konkretnych przedmiotów wcale nie jest proste i przysparza archeologom nie lada problemów. W sukurs badaczom przyszłości przychodzą analizy fizykochemiczne, które pozwalają poznać i zrozumieć sieć połączeń kulturowo-społeczno-handlowych między różnymi, często bardzo oddalonymi od siebie ośrodkami i zdobyć wiedzę na temat technologii stosowanej do wytwarzania danych przedmiotów.
Analizy archeometryczne artefaktów kultury Wari odnalezionych w Castillo de Huarmey pozwoliły na określenie źródła surowca i poznania technologii ich wytwarzania.
Skąd pochodzi ceramika z Castillo de Huarmey
Jednym z najważniejszych typów artefaktów poddanych badaniom archeometrycznym jest ceramika. Podczas wykopalisk w Castillo de Huarmey odnaleziono zarówno ceramikę użytkową jak i ceremonialną czy ozdobną. Ponadto znaleziono ceramikę o odmiennej ikonografii niż ta klasycznie przypisywana kulturze Wari. Dzięki temu otrzymaliśmy możliwość zbadania zarówno aspektów materialnych jak i kulturowych. W celu określenia źródła surowca zastosowaliśmy zarówno klasyczną analizę petrograficzną jak i analizę chemiczną w mikroobszarze (Elektronowa mikroanaliza rentgenowska – EPMA) ziaren mineralnych znajdujących się w ceramice. Podczas analizy chemicznej, skupiliśmy się głównie na minerałach tak zwanym fingerprint. Należą do nich wszystkie minerały odporne chemicznie i termicznie oraz posiadające bardzo zróżnicowany skład chemiczny, dzięki któremu możliwe jest rozróżnienie poszczególnych miejsc wydobycia surowca jednocześnie występujące bardzo powszechnie w badanych osadach i ceramice. W naszym przypadku skupiliśmy się głównie na minerałach z grupy piroksenów i amfiboli. Oprócz ceramiki wykonaliśmy analogiczne badania na próbkach osadów z doliny Huarmey.
© M.Giersz, na licencji CC BY-NC-SA 4.0
Już na podstawie samej analizy petrograficznej udało nam się wytypować kilka grup petrograficznych. Większość z nich była zbudowana z materiału lokalnego i różniła się między sobą głównie zawartością i wielkością materiału schudzającego. Jedna grupa zawierała tak zwane importy. Wchodziły w nią wszystkie próbki ceramiki, które miały skład mineralny znacznie odmienny od reszty. Analiza chemiczna potwierdziła wyniki analizy petrograficznej, a także to, że grupy lokalne zostały wytworzone z materiału znajdującego się w dolinie Huarmey. Udało się również przypisać poszczególne grupy petrograficzne do konkretnych miejsc występowania osadów mogących służyć do wytwarzania ceramiki.
Drugim ważnym aspektem było wykazanie, że część ceramiki posiadającej odmienną ikonografię została wykonana z tego samego materiału co naczynia zdobione klasycznymi motywami z ikonografii Wari. Świadczy to o tym, że na jednym obszarze pracowali rzemieślnicy tworzący ceramikę w różnym stylu ikonograficznym.
Geolodzy poszukujący złóż gliny w dolinie Culebras, w Peru
© M.Giersz, na licencji CC BY-NC-SA 4.0
Kolejnym ważnym aspektem było znalezienie ceramiki z bardzo charakterystycznym składem mineralnym – posiadała materiał schudzający składający się wyłącznie ze szkliwa wulkanicznego. Tego typu ceramiki jest wytwarzana do dziś w bardzo konkretnym miejscu w Andach — Callejon de Huaylas, oddalonego o ponad 120 km od doliny Huarmey. Pokazuje to, że Castillo de Huarmey sprowadzało również ceramikę z innych, często dość odległych zakątków Imperium.
“Księżycowe łzy” i inne metale
Drugim ważnym źródłem wiedzy na temat odtwarzania połączeń kulturowo-handlowych jest określenie pochodzenia źródła rudy wykorzystanej do produkcji stopów. Na podstawie przeprowadzonych analiz chemicznych zabytków metalowych z Castillo de Huarmey, udało się określić kilka typów stopów miedzi oraz stopów srebra. W celu określenia pochodzenia źródła rudy zostały zastosowane zarówno klasyczne analizy izotopowe ołowiu jak i jako pierwsze na materiale archeologicznym z Ameryki Południowej, analizy izotopu trwałego Cu (dla stopów miedzi) i Ag (dla stopów srebra). Zagadnieniu wytwórstwa i zabytków metalowych poświęcona została także najnowsza publikacja zespołu badawczego opublikowana w czasopiśmie “Archeometry“.
© M.Giersz, na licencji CC BY-NC-SA 4.0
W pierwszej kolejności określono typ rudy wykorzystanej do wytopu poszczególnych stopów metali. W tym celu wykorzystano zarówno wyniki analiz chemicznych jak i wyniki analizy izotopów Cu i Ag. Okazało się, że do wszystkich stopów najprawdopodobniej wykorzystano siarczkowe rudy pierwotne. Świadczą o tym wyniki analizy izotopów Cu i Ag o wartościach bardzo bliskich 0 (brak frakcjonowania). Dodatkowo skład chemiczny zarówno metali jak i inkluzji w nim zawartych wskazuje, że w przypadku stopów miedzi im bardziej były one skomplikowane, tym wybierano bardziej skomplikowaną rudę. W przypadku czystego stopu miedzi, jako ruda były wykorzystywane siarczki Cu w większości bez dodatków innych pierwiastków. Natomiast w przypadku stopów Cu-As dochodziło do wzbogacenia stopu oraz inkluzji w inne metale ciężkie (np. As, Bi, Pb, Sb). W przypadku stopów srebra było inaczej. Mimo różnego składu stopów (różna zawartość Cu w stopie) skład domieszek zarówno w stopie jak i w inkluzjach był taki sam (As, Bi, Cu, Pb). Zauważono jednak, że im większa była domieszka miedzi w stopie, tym mniej było inkluzji zawierających Cu. Może to wskazywać na odmienną technologię wytopu różnych typów stopów srebra.
© M.Giersz, na licencji CC BY-NC-SA 4.0
Kolejnym etapem było określenie źródeł rudy. Porównując otrzymane wyniki analiz izotopów Pb dla próbek metali do opublikowanych analogicznych danych z różnych złóż Cu i Ag, udało się określić kilka regionów lub wręcz pojedynczych kopalni mogących być źródłem rud wykorzystywanych w metalurgii. Najprawdopodobniej ruda do produkcji większość stopów miedzi pochodziła z kopalni Julcani (Peru). Świadczy o tym bardzo zbliżona sygnatura izotopowa do artefaktów ze stanowiska Conchopata, które są kojarzone z kopalnią Julcani. Kolejnym potencjalnym miejscem pochodzenia rudy jest region Pulacayo (Boliwia). Jedna z przebadanych próbek posiada bardzo zbliżoną sygnaturę izotopową do rud z tego regionu, a w dodatku jest ona w największym stopniu odmienna chemicznie od pozostałych przebadanych stopów z Castillo de Huarmey. Bardzo istotną informacją jest fakt, że dwie z przebadanych próbek posiadają sygnaturę izotopową zbliżoną do skał z regionu doliny Huarmey. Niestety sygnatury te jednocześnie są bardzo mocno zbliżone do bardzo ważnego ośrodka górniczego na północnym wybrzeżu Peru związanego ze stanowiskiem Batán Grande. Nieścisłość ta jest spowodowana pasową budową geologiczną zachodniego wybrzeża Ameryki Południowej. Powoduje to, że strefy (prowincje izotopowe) występowania poszczególnych sygnatur izotopowych na wybrzeżu rozciągają się w kierunku północ-południe a zmieniają na osi wschód-zachód. Sprawia to trudność z dobrym przypisaniem metali do złoża na podstawie samych izotopów ołowiu. Wiemy, że te próbki pochodzą z rudy z Prowincji I. Jednakże określenie bliższej lokalizacji bez dodatkowych danych ze złóż jest niemożliwa. Te czynniki mają też wpływ na analizę próbek srebra. Wyniki analiz izotopowych wskazują na południowe Peru (Prowincja II), jednak wciąż nie udało się dobrze dopasować ich do konkretnego złoża rudy.
© P. Jokubauskas, na licencji CC BY-NC-SA 4.0
Jak mógł wyglądać handel Imperium Wari?
Jak widać na podstawie otrzymanych wyników zarówno dla badań ceramiki jak i metali można śmiało stwierdzić, że Castillo de Huarmey było bardzo ważnym ośrodkiem handlowym i kulturowym. Świadczy o tym zarówno fakt, że w najbliższej odległości od stanowiska wytwarzano ceramikę o różnej ikonografii jak również to, że niektóre badane artefakty pochodzą z bardzo odległych zakątków Imperium Wari (Conchopata – ponad 1000 km odległości) jak i prawdopodobnie spoza imperium (Pulacayo ponad 2500 km). Wyniki omówionych dzisiaj badań podkreślają duże znaczenie ośrodka w Castillo de Huarmey dla funkcjonowania całego Imperium.
Za: Warchulski, R., Kałaska, M., Rizzuto, B. C., Sierpień, P., Pisarek, M., Kaproń, G., Marciniak-Maliszewska, B., Jokubauskas, P., Kotowski, J., Środek, D., Przadka-Giersz, P., & Giersz, M. (2024). In-depth study of a speiss/matte sample from Castillo de Huarmey, North Coast of Peru, and its implications for the pre-Columbian production of arsenic bronze in the Central Andes. Archaeometry, 1–20.
Artykuły powiązane:
Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła
Autor:
Maciej Kałaska — Pracownik Wydziału Geologii UW. Zajmuję się zastosowaniem badań geochemiczno-mineralogicznych oraz izotopowych do celów archeologicznych. Stopniowo specjalizuję się w badaniach nad określeniem proweniencji surowców służących do produkcji różnego typu wyrobów materialnych (ceramiki, metalu, kamienia).
Redakcja: J.C.
Okładka: Ilustracja wygenerowana w Midjourney, edycja w PS K.K.
Promt: Płaczący srebrny księżyc nad Andami w stylu impresjonizmu
Tekst powstał w ramach dofinansowania projektu „Popularyzacja badań Katedry Archeologii Ameryk na Wydziale Archeologii” z programu Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza.