Znaleziska ekofaktów, do których zaliczają się szczątki zwierzęce, są powszechne na stanowiskach archeologicznych w każdym zakątku świata. Badania tych szczątków pozwalają na określenie gatunków hodowanych w danej społeczności oraz sposobu wykorzystywania produktów pochodzenia zwierzęcego. Szczątki dzikiej zwierzyny pozwalają na ustalenie, które gatunki uległy synantropizacji i funkcjonowały w ludzkich osadach oraz na które zwierzęta polowano. Część z pozostałości zwierzęcych to szczątki pokonsumpcyjne, noszące ślady oddzielania mięsa od kości oraz obróbki termicznej. Dodatkowo szczątki zwierzęce mogły być obrabiane i używane jako narzędzia. Dotyczy to najczęściej kości, natomiast analizy wykorzystywania zwierzęcego uzębienia – zwłaszcza fauny oceanicznej – przez ludzi są bardzo rzadkie. Niniejszy tekst zaprezentuje Państwu przykład badań związanych z archeologią eksperymentalną, które rzucają nowe światło na używanie zębów rekina przez rdzenne społeczności wybrzeża Brazylii.
© Antonio Delgado
opublikowano na licencji CC BY-ND 2.0, via Wikimedia Commons
Etnohistoria i archeologia
Na zęby rekinów na stanowiskach archeologicznych na wybrzeżu Brazylii natrafia się powszechnie. Tego typu znaleziska nasuwają pytania odnośnie do tego, w jaki sposób i w jakim celu je zdobywano. Przecież takie szczątki nie mogą pojawiać się w ludzkich osadach przypadkowo, zwłaszcza w tak dużej frekwencji. Podstawowa analiza gatunkowa ekofaktów z nadoceanicznych stanowisk w Brazylii pozwala także na stwierdzenie, że zęby należały do więcej niż jednego gatunku rekina żyjącego w wodach Oceanu Atlantyckiego. Z pomocą archeologii przychodzą tutaj źródła etnohistoryczne. Portugalscy kronikarze, zamieszkujący wybrzeże dzisiejszej Brazylii od końca XVI do XVIII wieku, opisywali rdzenną społeczność rybaków i rolników posługujących się językiem z rodziny Tupi-Guarani oraz ich techniki polowania na faunę oceaniczną, w tym na różne gatunki rekinów (najczęściej na przybrzeżnych płyciznach). Poza tym wspominali , że czasem wykorzystywano zęby rekinów jako ostrza strzał, którymi następnie polowano na te zwierzęta. Teksty kronikarzy zainspirowały badaczy do dokładniejszego przeanalizowania ekofaktów – zębów rekina. To badania całkowicie pionierskie. Dotychczas nikt nie zastanawiał się nad funkcją i wykorzystywaniem zębów rekina przez rdzenne społeczności wybrzeża Brazylii. Badacze uznawali, że wykonywano z nich ozdoby lub że służyły jako trofea myśliwskie. Jednakże sama analiza traseologiczna nie pozwala na dokładne określenie funkcji danego narzędzia. Niezwykle istotne jest stworzenie bazy porównawczej, co można zrobić dzięki metodom stosowanym w archeologii eksperymentalnej.
© Antonio Delgado
opublikowano na licencji CC BY-NC-ND 2.0, via Wikimedia Commons
Archeologia eksperymentalna i archeozoologia
Wykonanie dokładnych replik narzędzi krzemiennych przy użyciu surowców i technik dostępnych w przeszłości pozwala przeprowadzić jeden z najbardziej typowych eksperymentów w archeologii. Następnie na podstawie dostępnych danych takie narzędzia wykorzystywane są do różnych celów, np. do obróbki drewna, kości, skóry czy w trakcie polowania. Dalej podczas badania mikroskopowego ustala się, jakie mikroślady pozostawia konkretna czynność, wykonana w ramach eksperymentu. Potem taka baza danych pozwala na identyfikację zmian traseologicznych widocznych na zabytkach archeologicznych. Analizy umożliwiają także określenie technik wykonywania narzędzi oraz ustalenie, których surowców używano Tego typu badania można z powodzeniem przeprowadzać także na kościach, porożu czy muszlach. Taką właśnie procedurę zastosowano w przypadku niemodyfikowanych zębów rekina. Eksperyment wykonał archeolog Martin Lominy. Jednakże zanim przystąpiono do tego etapu, konieczne było rozpoznanie gatunkowe szczątków rekinów. Wśród zębów z badanego stanowiska zooarcheolog zidentyfikował 15 różnych gatunków żyjących w wodach Oceanu Atlantyckiego. Taka różnorodność wskazuje raczej na oportunistyczne polowanie na rekiny niż technikę selektywną, opartą na łowieniu tylko konkretnych gatunków rekina. Co ciekawe, rekin jest jednym z niewielu kręgowców, które regularnie wymieniają stałe uzębienie. Gatunek ten ma od czterech do siedmiu rzędów zębów stałych na różnych etapach odontogenezy, a więc każdy rekin wymienia w dorosłym życiu kilkaset zębów.
© Nathan Bullivant
opublikowano na licencji CC BY-NC-ND 2.0, via Wikimedia Commons
Sam eksperyment wymagał wykorzystania zwłok świni, na której badano skuteczność strzał oraz efektywność przecinania przez nie skóry. Dodatkowo narzędzia z zębów rekina przetestowano przy patroszeniu ryb oraz obróbki skóry jelenia, a także drewna i kości. Zaobserwowano, że chociaż strzały z zębów rekina wbijają się bardzo dobrze w ciało, to w większości przypadków pękają na pół w trakcie uderzenia. Ta cecha nie dyskwalifikuje całkowicie wykorzystywania zębów jako elementu broni dystansowej. Wbicie się części ostrza głęboko i pozostanie w ciele ofiary mogło być bardzo korzystną właściwością w trakcie polowania na niektóre gatunki dzikich zwierząt. Charakterystyczne ślady na powierzchni zębów pojawiały się przy obróbce drewna, kości i skóry jelenia. Patroszenie ryb, cięcie skóry świni oraz obróbka tej skóry nie pozostawiły na powierzchni narzędzia typowych śladów użytkowania. Te wyniki dostarczyły bazy porównawczej, niezbędnej w analizach traseologicznych, co pozwoli na dalsze badania nad wykorzystywaniem zębów rekinów przez ludzi zamieszkujących wybrzeża oceaniczne. Dotychczas archeolodzy nie mieli takiej bazy źródłowej. Można zatem mówić o swoistym przełomie!
Stwierdzono także, że zęby poszczególnych gatunków różnią się właściwościami takimi jak wytrzymałość na uszkodzenia mechaniczne. Co więcej, te cechy są niejednakowe także w przypadku górnych i dolnych zębów tego samego gatunku! Najbardziej wytrzymałe okazały się zęby żarłacza białego oraz żarłacza tygrysiego. Przypomnieć należy, że jeden dorosły rekin ma kilka rzędów zębów stałych. Część z nich była wręcz gotowymi do wykorzystania narzędziami, nie wymagającymi jakiejkolwiek obróbki. W związku z tym rdzenne społeczności – zarówno przed przybyciem Europejczyków, jak i później – polowały na rekiny w celu zdobycia nie tylko mięsa czy prestiżu, lecz także zębów, które następnie można było wykorzystać jako wielofunkcyjne narzędzia. Omawiane badania przedstawiają wyniki eksperymentu archeologicznego, ale nie dostarczają wyników analizy traseologicznej zębów, pochodzących ze stanowisk archeologicznych. Nie pozostaje nam nic innego jak z niecierpliwością czekać na wynik tych badań.
Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła
Literatura uzupełniająca:
Marreiros J. M., Gibaja Bao J. F., Bicho N. F. Use-wear and residue analysis in archaeology (2015)
Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła
Autor: Adam Budziszewski
Korekta językowa: A.J.