Fajans w starożytnym Egipcie był materiałem powszechnie wykorzystywanym do produkcji naprawdę różnorodnych przedmiotów. Dziś kojarzony jest głównie z małymi, niebiesko-zielonymi eksponatami, które znajdujemy na wystawach muzealnych. Jednak dla starożytnych Egipcjan fajans był czymś więcej, niż materiałem użytkowym. W ramach prac wykopaliskowych Polsko-Słowackiej Misji Archeologicznej na stanowisku Tell el-Retaba, położonym w północno-wschodnim Egipcie, w sezonach 2017-2023 odkryto kilkadziesiąt zabytków fajansowych. Wszystkie zabytki wykonane z fajansu znaleziono w osadzie datowanej na Trzeci Okres Przejściowy. Analiza tych znalezisk potwierdza, że fajans poza funkcją użytkową mógł mieć właściwości symboliczne czy rytualne. Czy jednak sam materiał może nam powiedzieć coś więcej na temat samej społeczności zamieszkującej osadę Tell el-Retaba na początku I tysiąclecia przed naszą erą?
Czym jest fajans egipski?
Ze względu na swój skład, fajans egipski przypomina szkło, jednak należy pamiętać, że ten szkliwiony materiał, który występował od najwcześniejszych czasów faraońskich na terenie Egiptu, różni się od faktycznego fajansu europejskiego. Ten późniejszy materiał swoją nazwę zawdzięcza włoskiemu miastu Faenza, gdzie w późnych czasach średniowiecznych rozpoczęła się produkcja tej ceramiki. Fajans egipski składał się przede wszystkim z krzemionki, którą można było otrzymać najczęściej z piasku lub otoczaków kwarcowych. Do tego, w trakcie produkcji dodawano alkalia pod postacią sody lub popiołu z roślin. Te surowce były głównymi składnikami, które łączyły się w masę tworząc rdzeń przedmiotu. Jednakże, w przeciwieństwie do tego co widzimy z zewnątrz, rdzeń nie był w kolorze niebieskim, a zamiast tego miał barwę od białej po szarą, a nawet żółto-brązową. Kolejnym kluczowym składnikiem fajansu było wapno, a w celu uzyskania niebiesko-zielonego koloru szkliwa konieczne było dodanie tlenku miedzi. To właśnie to szkliwo jest tym, co pokrywa rdzeń przedmiotu fajansowego i nadaje mu żywego koloru. Co ważne, glazura fajansu nie ograniczała się wyłącznie do niebieskich i zielonych odcieni, ponieważ od czasów Nowego Państwa powszechnym stało się produkowanie fajansowych obiektów w innych kolorach na przykład w czerwonym.
© M. Masztalerz, na licencji CC BY-NC 3.0
Znaczenie fajansu dla starożytnych Egipcjan
Na początku zastanówmy się nad tym jak był postrzegany i jaką wartość miał fajans w starożytnym Egipcie? Wśród badaczy nie ma zgodności co do statusu społecznego fajansu — jedni postrzegają fajans egipski jako dobro luksusowe, inni jako materiał powszechny, kojarzony z niższymi warstwami społecznymi. Z jednej strony, w niektórych publikacjach podkreśla się jego ekskluzywny charakter, wynikający ze względów estetycznych i symbolicznych, co może sugerować, że był on zarezerwowany dla elit. Z drugiej strony, ze względu na kolor przedmiotów tworzonych z fajansu, wskazuje się również na jego funkcję jako tańszego zamiennika trudno dostępnych takich jak lapis lazuli, oraz na relatywnie prosty proces produkcji. Obie kwestie mogłyby świadczyć o szerokim zastosowaniu fajansu wśród mniej zamożnych osób. Jak więc powinniśmy postrzegać fajans jako dobro luksusowe, czy raczej jako materiał codziennego użytku?
Otóż analizując zabytki pochodzące zarówno z kontekstów grobowych jak i osadniczych oraz artefakty, które należą do ludzi z różnych klas społeczno-ekonomicznych można stwierdzić, że fajans nie był tylko zamiennikiem droższych produktów. Jaki był zatem cel Egipcjan w używaniu fajansu? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy zwrócić uwagę na symboliczny charakter tego materiału, a w zasadzie jego niebieskiej barwy, którą symbolicznie wiązano z życiem i zdrowiem. Egipcjanie mieli też swoje określenie na fajans, które etymologicznie było spokrewnione ze słowami, które oznaczały jasność czy błyszczenie. Łącząc to z mitologią egipską, należałoby doszukiwać się kolejnych znaczeń symbolicznych fajansu, jakimi były najprawdopodobniej odrodzenie i życie wieczne.
Domena publiczna
Zabytki fajansowe znalezione w Tell el-Retaba
W trakcie kilku sezonów prac wykopaliskowych w Tell el-Retaba odkryto kilkadziesiąt zabytków fajansowych, w których skład wchodzą amulety, naczynia i różnego rodzaju ozdoby – paciorki, pierścienie, skarabeusze, a nawet skaraboidy, które są podobne do skarabeuszy ze względu budowę, ale na górnej powierzchni zabytków zamiast żuka mają inne formy. Najliczniejszą grupą są jednak paciorki fajansowe, które ze względu na swój rozmiar są bardzo mobilne, a co za tym idzie, jest to bardzo liczebna kategoria zabytków, odnajdywanych w naprawdę różnych kontekstach. Te pojedyncze koraliki z pewnością były częścią jakiejś biżuterii lub większej kompozycji.
Naczynia fajansowe natomiast są różnorodną grupą ze względu na formy, jakie mogą przybierać. Chociaż w przypadku naczyń fajansowych znalezionych w Tell el-Retaba z powodu fragmentarycznego zachowania, zdecydowana większość form naczyń pozostaje niezidentyfikowana.
Amulety miały za zadanie chronić właściciela przed złymi mocami, ale jednocześnie mogły pełnić funkcję ozdobną lub wskazywać na status społeczny posiadacza. Amulety z fajansu odkryte w Tell el-Retaba są bardzo ciekawą grupą zabytków, na podstawie której możemy powiedzieć więcej na temat społeczności osady. Skarabeusz jest jednym z najpopularniejszych symboli, jakie przychodzą nam na myśl o starożytnym Egipcie, który pełnił również funkcje ochronne. Skarabeusze mogły wisieć na sznurku w roli ozdoby podobnej do paciorków, ale mogły też być przytwierdzone do pierścienia, a niektóre z nich posiadały inskrypcje na spodzie i pełniły funkcje pieczęci. To samo tyczy się skaraboidów.
Tell el-Retaba a inne stanowiska w kontekście fajansu
W celu lepszego zrozumienia charakteru i znaczenia znalezisk fajansowych z Tell el-Retaba zbiór zestawiono z materiałem fajansowym z dwóch, dobrze przebadanych stanowisk osadniczych w Egipcie – Memfis i Tell el-Amarna. Ponieważ oba stanowiska były miastami królewskimi, ich repertuar zabytków wykonanych z fajansu jest bogatszy pod względem liczby oraz różnorodności w porównaniu do Tell el-Retaba. Warto mieć na uwadze, że zarówno w Memfis, jak i w Tell el-Amarna odnaleziono dowody na istnienie warsztatów zajmujących się produkcją przedmiotów fajansowych, czego brakuje w Tell el-Retaba. Brak lokalnej produkcji może częściowo tłumaczyć różnice w repertuarze zabytków. Mimo to, zauważalne są jednak podobieństwa pomiędzy wspomnianymi stanowiskami archeologicznymi. Wiele kategorii artefaktów znalezionych w Memfis i Tell el-Amarna
pokrywa się z tymi z Tell el-Retaba między innymi szeroko pojęta biżuteria, naczynia i amulety. Przeprowadzone porównanie potwierdza, że fajansu egipskiego nie należy wiązać wyłącznie z niższymi klasami społecznymi, a ze względu na łatwość w produkcji i symbolikę mógł być wykorzystywany w życiu każdego starożytnego Egipcjanina.
Urška Furlan w swojej pracy doktorskiej skupia się na porównaniu typów amuletów z I tysiąclecia p.n.e. pochodzących z 19 stanowisk w Delcie Nilu. Analizując formy, surowce oraz trendy w wyborze i użytkowaniu amuletów, badaczka wykazała, że najczęstszym materiałem używanym do produkcji amuletów na terenie starożytnego Egiptu był właśnie fajans.Wyróżniła ona 10 najczęstszych przedstawień na amuletach. Najpowszechniejszym motywem pojawiającym się na egipskich amuletach jest oko udżat. Wśród wyróżnionej dziesiątki znalazły się też przedstawienia bóstw kojarzonych z ogniskiem domowym (Pataikos i Bes) oraz bogiń takich jak Taweret, czy ogólnych form kocich i lwiogłowych, które są problematyczne w dopasowaniu do konkretnego bóstwa. Oprócz tego na liście pojawiły się przedstawienia sokołów, bóstw dzieci, kolumny uadż oraz serc. W zbiorze amuletów z Tell el-Retaba, po dodaniu znalezisk z poprzednich sezonów wykopaliskowych oraz XX-wiecznych wykopalisk Petrie’ego na tym stanowisku, odnajdujemy 7 przedstawień zaklasyfikowanych do najpopularniejszych. Ten wynik sugeruje, że mieszkańcy trzymali się tradycji, a proces tworzenia amuletów był ustandaryzowany.
Domena publiczna
Podsumowując, znaleziska fajansowe z Tell el-Retaba potwierdzają, że ten szkliwiony materiał miał nie tylko funkcję użytkową, ale i głęboko zakorzenione w religii egipskiej znaczenie symboliczne i rytualne, niezależnie od statusu społecznego właścicieli. Analiza porównawcza amuletów w szerszym kontekście kulturowym daje wgląd w tradycję powiązaną z religią i rytuałem. Mieszkańcy Tell el-Retaba nie należeli zatem do fajansowej awangardy i trzymali się tradycji oraz swoich wierzeń, dlatego amulety miały pomóc w ochronie rodzin i być duchowym wsparciem, a użycie fajansu mogło być tego dopełnieniem.
Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła.
Na podstawie:
Andrews, C., 1994. Amulets of Ancient Egypt. British Museum Press, Londyn.
Friedman, F.D., Borromeo, G., 1998. Gifts of the Nile: ancient Egyptian faience. The Cleveland Museum of Art, Nowy Jork.
Furlan, U., 2022. Amulets of the first millennium BCE in the Nile Delta: continuity and change through production, consumption, and circulation. Tom 1-2 (praca doktorska). Swansea University.
Giddy, L.L., 1999. The survey of Memphis: the New Kingdom and post-New Kingdom objects, Excavation memoir. Egypt Exploration Society, Londyn.
Kemp, B.J., Stevens, A., 2010. Busy lives at Amarna: excavations in the main city (grid 12 and the house of Ranefer, N49.18), Excavation memoir. Tom 2. Egypt exploration society Amarna Trust, McDonald Institute for Archaeological Research, Londyn, Cambridge.
Nicholson, P.T., 2009. Faience Technology. w: UCLA Encyclopedia of Egyptology. red. Willeke Wendrich. Dostęp online: https://escholarship.org/uc/item/9cs9x41z
Stevens, A., 2006. Private religion at Amarna: the material evidence, BAR. Archaeopress, Oxford.
Sulecki, D., 2017. Znaleziska fajansowe ze stanowiska Tell el-Retaba (praca licencjacka). Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
Autor:
Małgorzata Masztalerz
Studentka archeologii II stopnia na specjalizacji Egiptu i Nubii na Uniwersytecie Warszawskim. Interesuje się archeologią osadniczą starożytnego Egiptu.
Redakcja: A.B.