Nowe szaty cesarza. Badania nad farbiarstwem w Państwie Środka

Tekstylia towarzyszą nam niemalże w każdym etapie życia codziennego. Cenimy je nie tylko za funkcjonalność, ale za ich aspekty wizualne. Kolorystyczny szał i moda nie są bynajmniej nowym fenomenem kulturowym. W Państwie Środka tradycja tkacka i farbiarska rozwijała się przez całe tysiąclecia, aby stać się istnym kanonem. Odzwierciedlał on nie tylko bogatą symbolikę kultury Chin, ale także określały status społeczny. W dzisiejszym tekście opowiemy o najnowszych badaniach naukowców z Chin nad farbiarstwem z okresu dynastii Ming i Qing. Zastosowanie przez nich szeregu analiz spektrometrycznych pozwoli nam lepiej zrozumieć warsztat dawnych arcymistrzów rzemiosła, jakim jest farbiarstwo.

Krótka historia farbiarstwa

Najstarsze dowody na stosowanie naturalnych barwników w celu barwienia tkanin znane są ze słynnego neolitycznego stanowiska Çatalhöyük. Odkryto tam fragmenty tekstyliów barwionych ochrą, czyli jednym z najstarszych naturalnych barwników o czerwonym kolorze, pozyskiwanym ze złóż gliny bogatych w tlenki żelaza. Ochra stosowana była jednak już w okresie paleolitu, jako niezwykle popularny barwnik wykorzystywany zarówno w sztuce, jak i w obrządku pogrzebowym.

Prawdziwy rozkwit w farbiarstwie związany jednak jest z wczesnymi organizmami państwowymi. Pierwsi mistrzowie barwienia tkanin zamieszkiwali miasta Cywilizacji doliny Indusu oraz neolitycznych kultur Państwa Środka, takich jak Yangshao oraz Majiayao. Szczególnie dobrze udokumentowana, zarówno w źródłach archeologicznych jak i historycznych, jest tradycja farbiarstwa tkanin w Chinach. O księgach poświęconych barwnikom, technikom i estetyce, z tego obszaru  powiemy w następnej części tekstu. W tym miejscu warto jednak wspomnieć o mumiach z rejonu Kotliny Kaszgarskiej. Na tym obszarze odkryto szereg naturalnych mumii, wśród których najstarsze datowane są na drugie tysiąclecie p.n.e. Dzięki suchym i słonym warunkom na pustyni Kaszgarskiej i szczelnie zamkniętym trumnom, które przed pochówkiem owijano zwierzęcą skórą, szczątki zmarłych, ale także ich ubiór zachowały się w doskonałym stanie. Dzięki temu wiemy, że także społeczności półnomadyczne w rejonie Dalekiego Wschodu w tak wczesnym okresie zdobiły barwnikami swoje wełniane, filcowe i skórzane ubrania.

Chińska tradycja farbiarstwa

Zapoczątkowana w piątym tysiącleciu p.n.e. tradycja barwienia tkanin w Państwie Środka osiągnęła status artystycznego rękodzieła już za panowania dynastii Zhou (1046-256 r. p.n.e.). W kolejnych stuleciach ten istotny w Cesarstwie cech tylko i wyłącznie rozwijał się, stając się istotnym elementem systemu hierarchii społecznej. W okresie rządów władców z dynastii Sui (581-618 r. n.e.)  i Tang (618-907 r. p.n.e.) wypracowano kanoniczny styl Pin se fu (拼色服) stanowiący kombinację kolorów i wzorów. Każdy kolor posiadał swoją symbolikę, a prawo do ubierania tych szat był ograniczony  w zależności od pozycji w drabinie społecznej. Styl został skodyfikowany dopiero za panowania dynastii Ming (1368–1644 r. p.n.e.), w traktacie Yu fu zhi (輿服志), będący swoistym rejestrem prawidłowego stroju w społeczności Państwa Środka. Jako cesarskie kolory określono fioletowy, żółty i czerwono-czarny. Zielony, czerwony i ciemnoniebieski był zarezerwowany jedynie dla członków dworu cesarskiego. Moda na kolory była także zmienna na przestrzeni chińskiej historii. Przykładowo, kolor brązowy był uznawany za istny hit w okresie dynastii Yuan (1279-1368 r. n.e.) o mongolskim pochodzeniu. Barwy i zdobienia stroju mogły także wskazywać na przynależność etniczną. Przykładowo, w tym samym okresie kiedy przebojem na salonach był kolor brązowy, barwa czerwona często noszona była przez ludność pochodzenia mongolskiego, lub samych przedstawicieli tych ludów.

System hierarchii i symboliki kolorów tkanin osiągnął swój szczyt za panowania dynastii Qing (1644-1911 r. n.e.). Huangchao liqi tushi (皇朝禮器圖示), czyli wielotomowy kodeks rytualny z okresu dynastii Qing zawierał kilka księg poświęconych tkaninom. Za przestrzeganie zasad traktatów i produkcję tkanin według wzorców odpowiedzialne były osobne organy administracji cesarskiej Nei Wu Fu (內務府) oraz Ministerstwo Rytuałów i Obrzędów (禮部). Ten drugi organ przygotowywał projekty strojów, zarówno w zakresie kolorystyki, zdobień jak i kroju. Po uzyskaniu akceptacji cesarza, wzór przekazywano do jednej z trzech cesarskich tkalni w Jiangning, Suzhou lub Hangzho, znajdujących się w rejonie dolnego biegu rzeki Jangcy.

Czym barwiono cesarskie szaty?

Administracja Państwa Środka kodyfikowała nie tylko system i symbolikę, ale także barwniki wykorzystywane w farbiarstwie. Wiedzę o wykorzystywanych substancjach barwiących możemy czerpać z manuskryptów takich jak Tiangong kaiwu (天工開物)oraz  Duoneng bishi (多能鄙事) spisanego za rządów dynastii Ming. Z kolei Neiwufu quanzong dang’an (內務府全宗檔案), Zhiranju buce (織染局簿冊) oraz Bu jing (布經) to księgi poświęcone technikom tkackim, spisane zapewne zarówno dla adeptów jak i mistrzów tego kluczowego dla funkcjonowania imperium rzemiosła. Spośród materiałów w okresie dynastii Ming oraz Qing dominowała bawełna, zastępując wcześniejsze tkaniny z ramii oraz konopne. Jedwab był zarezerwowany na ubiór członków elit społecznych. Przepisy na barwniki opisane we wspomnianych manuskryptach nie uwzględniały podziału na materiał, zatem te same mieszanki substancji stosowano na elitarnym jedwabiu i na pospolitej bawełnie.

Znaczna ich część to barwniki pochodzenia lokalnego pozyskiwane z roślin lub zwierząt. Kolor indygo pozyskiwano z rdestu barwierskiego czy indygowca barwierskiego. Za najcenniejsze uchodziły barwniki pozyskiwane z korkowca amurskiego, perełkowca japońskiego, kurkumy, perukowca podolskiego, brezylki sappan, gardenii jaśminowatej oraz krokosza barwierskiego. Ostatnia z tych roślin trafiła do prowincji Zhongyuan (Równina Centralna) w wyniku wymiany handlowej poprzez Jedwabny Szlak. Do roślinnych barwników dodawano także utrwalacze barwnika pochodzenia mineralnego lub zwierzęcego określane jako mordanty. Najczęściej stosowanymi utrwalaczami były siarczki żelaza, ałun, muszle małży oraz ostryg. W celu uzyskania konkretnego koloru konieczne było zastosowanie dokładnego przepisu opisanego w manuskrypcie, który najczęściej stanowił połączenie kilku barwników roślinnych i utrwalacza.

Spektroskopia rzuca nowe światło na barwniki

W sierpniu tego roku zespół badawczy pod kierownictwem Li Zhao z Wydziału Konserwacji Muzeum Pałacowego w Pekinie przebadał tapiserie jedwabne datowane na panowanie Cesarza Daoguanga (1821-1851 r. n.e.) stosując szereg metod spektroskopowych. Celem tych nieinwazyjnych specjalistycznych analiz było stworzenie bazy referencyjnej poszczególnych barwników opisanych w źródłach historycznych. Naukowcy zbadali także jakie dokładnie barwniki wykorzystano do pokrycia wybranych tekstyliów ze zbiorów muzealnych. Aby to osiągnąć, badacze musieli dokładnie odtworzyć tradycyjne przepisy opisane w manuskryptach. Pokryte tymi mieszankami substancji barwiących fragmenty tkanin zostały poddane analizom. 

Analizy spektroskopowe wykazały, że  tapiserie najczęściej zdobione były barwnikami pozyskanymi z owoców, kwiatów czy kory perełkowca japońskiego, korkowca amurskiego, perukowca i gardenii. Zastosowanie kilku metod analitycznych pozwoliło także na określenie subtelnych różnic w spektrach perełkowca japońskiego poddanego fermentacji i pączków niepoddawanych temu procesowi. Jest to o tyle istotne, że są one składnikami różnych mieszanek dających finalnie różne barwy.

 

Tytaniczna praca zespołu badaczy pozwoliła w końcu nieinwazyjnie zbadać barwniki wykorzystane do ozdobienia historycznych tapiserii. Analizy pozwoliły stwierdzić, że do uzyskania żółtego koloru na przodzie tkaniny wykorzystano mieszankę korkowca amurskiego i gardenii. Do zabarwienia tyłu tapiserii wykorzystano jedynie pierwszą spośród wspomnianych roślin. Kolor czerwony natomiast pozyskano z kory krokowca barwierskiego. To odkrycie jest o tyle istotne, że pozwoliło domniemywać o tym, że tkanina została wykonana przez artystów należących do Biura farbiarstwa i tkactwa zlokalizowanego w północnej części Zakazanego Miasta. Wskazały na to dokładne kwerendy źródeł historycznych, które wspominały o tym, że krokosz był preferowany źródłem barwnika czerwonego wśród twórców tkanin z Pekinu. Artyści z położonych na południu ośrodków preferowali brezylkę sappan jako główny składnik do otrzymywania tego krwistego koloru. Najnowsze badania zespołu Li Zhou nie tylko pozwoliło także lepiej zrozumieć praktyki farbiarskie w Państwie Środka, zweryfikować historyczne teksty, ale także umożliwia wnioskowanie o warsztatach, które wytworzyły daną tkaninę. A w kwestii odczuć organoleptycznych, te fascynujące wyniki pozwalają naukowcom ujrzeć jak pięknie wyglądały kolory tkanin tworzonych przez arcymistrzów na dworze cesarskim.

 

Autor: Adam Budziszewski

Więcej postów tego autora

Redakcja: J.C.

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła

Okładka:  Portret cesarza Daoguanga w stroju cesarskim stworzony przez anonimowego artystę nadwornego. Domena publiczna, ed. K.K.

Na podstawie:

Han, Jing, and Anita Quye. „Dyes and dyeing in the Ming and Qing Dynasties in China: preliminary evidence based on primary sources of documented recipes.” Textile History 49.1 (2018): 44-70.Zhao, Li, et al. „Non‐invasive analysis of Chinese traditional dyes in royal textiles of the Qing dynasty by excitation–emission matrix fluorescence.” Archaeometry (2024).