Berdysyczran-depe – nowe stanowisko cywilizacji Oksus w delcie Tedżenu

Berdysyczran-depe, niepozorne stanowisko położone w Turkmenistanie, na terenie starożytnej delty rzeki Tedżen (Hari Rod), kryje pozostałości kultury określanej mianem Baktriańsko-Margiański Zespół  Kulturowy (angielski skrót BMAC) lub cywilizacja Oksus.

Już niespełna dwa dni po opublikowaniu wyników badań przeprowadzanych na tym stanowisku przez polskich archeologów, wieści o odkryciu zostały opisane przez portal N+1. Następnie informacje te zostały powielone przez różne fora internetowe i serwisy popularyzujące naukę. Skłoniło to nas do opowiedzenia o tym odkryciu na portalu Archeowieści.

Od ponad dwudziestu lat polscy archeolodzy prowadzą badania w oazie Serachs, nad rzeką Tedżen w Turkmenistanie, położonej przy granicy z Iranem i Afganistanem, o czym pisaliśmy w innym artykule na portalu Archeowieści. Nowego odkrycia dokonano na pustyni znajdującej się pomiędzy oazą Serachs a (położoną ponad siedemdziesiąt kilometrów na północ) deltą rzeki Tedżen.

Baktryjsko-Margiański Zespół Archeologiczny

Baktryjsko-Margiański Zespół Archeologiczny bądź cywilizacja Oksus, to bogata kultura archeologiczna zajmująca obszar od południowego Turkmenistanu i północno-wschodniego Iranu po południowy Uzbekistan, południowy Tadżykistan, północny Afganistan i południowo-wschodni Iran (Sistan). Ponadto zabytki cywilizacji Oksus znajdowane są daleko od jej zasięgu – w centralnym Iranie, dolinie Indusu i Mezopotamii, co świadczy o wzajemnych kontaktach handlowych tych obszarów. BMAC słynie z architektury monumentalnej, odkrytej między innymi w Gonur-depe. Badania na cmentarzysku w pobliżu tego stanowiska ujawniły bogato wyposażone groby, zawierające złote, srebrne i kamienne naczynia, pieczęcie stemplowe, alabastrowe kolumienki, biżuterię i inne luksusowe przedmioty, wykonane z rzadkich importowanych surowców.

Badania na stanowisku Berdysyczran-depe

Stanowisko Berdysyczran-depe składa się z dwóch przyległych do siebie wzniesień. Pierwsze – południowe, strome zajmuje powierzchnię około 1 ha i ma wysokość 6 m.  Drugie zaś jest wyższe (7 m) i większe (2,1 ha). Obszar między nimi oraz najbliższa okolica okazały się gęsto pokryte ceramiką i innymi zabytkami. Łączna powierzchnia stanowiska to blisko 15 ha. Znajduje się ono na pustyni, około 13 km na wschód od rzeki Tedżen i około 60 km na południe od współczesnego miasta Tedżen, położonego w delcie rzeki o tej samej nazwie.

Wyniki badań powierzchniowych przeprowadzonych na stanowisku w 2015 roku przyniosły nieoczekiwany rezultat. Okazało się, że zebrane zabytki – takie jak ceramika i fragmenty naczyń alabastrowych, fragment terakotowej figurki kobiety – pochodzą z epoki brązu.

Natomiast analiza całego zebranego materiału pozwala datować stanowisko na środkową, późną i schyłkową epokę brązu (2250–1500 p.n.e.), czyli na czasy odpowiadające powstaniu, rozkwitowi i upadkowi cywilizacji Oksus. W delcie rzeki Tedżen Berdysyczran-depe jest jak dotąd jedynym stanowiskiem Baktryjsko-Margiańskiego Zespółu Archeologicznego. Badania Berdysyczran-depe pogłębione o analizę zdjęć satelitarnych CORONA i numerycznych modeli terenu pozwoliły zrekonstruować lokalizację  ramion rzeki Tedżen w epoce brązu. Ich gęstość sugeruje, istnienie znacznie większego osadnictwa niż to zidentyfikowane obecnie.

Znaczenie odkrycia dla nauki

Odkrycie Berdysyczran-depe zmienia nasze spojrzenie na rozwój osadnictwa w oazach rzeki Tedżen i jest ważne dla określenia zasięgu Baktryjsko-Margiańskiego Zespółu Archeologicznego (BMAC). Badacze sądzą, że początki tej kultury  należy wiązać z rozwojem lokalnych kultur w Azji Środkowej, znanych w Turkmenistanie między innymi z badań wykopaliskowych na stanowiskach Namazga-depe, Altyn-depe i w oazie Geoksjur,

Oazę Geoksjur wspólnie z innymi archeologami badał W. I. Sarianidi – późniejszy odkrywca słynnego Gonur-depe. Zastosowane wówczas zdjęcia lotnicze pozwoliły odkryć dziewięć stanowisk datowanych na chalkolit (4000–2700 p.n.e.) na ziemiach dawniej nawadnianych rzeką Tedżen. Największe spośród nich, Geoksjur I, zajmowało 12 ha i miało wysokość 10 m. Wykopaliska prowadzone na stanowiskach w tej oazie ujawniły architekturę monumentalną, charakterystyczną ceramikę malowaną oraz przedmioty wykonane z karneolu, chalcedonu, lapis lazuli i turkusu. Na stanowisku Geoksjur I natrafiono zaś na bogato wyposażone groby. Badania przeprowadzone w latach sześćdziesiątych dowodziły, że pod koniec późnego chalkolitu (3100–2700 p.n.e) osadnictwo w oazie Geoksjur zaczęło zamierać. Znane było tylko jedno stanowisko, które przetrwało do środkowej epoki brązu, a mianowicie Hapuz-depe. Uważano zatem, że oazy rzeki Tedżen pozostawały opuszczone od środkowego okresu epoki brązu (2250–1900 p.n.e.) aż do początków epoki żelaza (1500–300 p.n.e). Badania polskich archeologów pokazują jednak, że oazy te mogłyby być zasiedlone dłużej, niż przypuszczano.

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, bez zdjęć, z podaniem źródła

Autorzy: 

Nazarij Buławka – jest doktorem archeologii specjalizującym się w badaniu osadnictwa epoki żelaza w Azji Środkowej (od drugiej połowy II tysiąclecia do IV wieku p.n.e.). W swojej pracy szeroko wykorzystuje techniki systemów informacji geograficznej, w tym analizę zdjęć satelitarnych, do badania stanowisk archeologicznych i krajobrazu starożytnego.

Maja Rzeplińska – jest absolwentką Wydziału Archeologii UW (dawniej Instytutu Archeologii). Przygotowuje pracę doktorską poświęconą badaniu figurek terakotowych – z okresu hellenistycznego, partyjskiego i sasanidzkiego – w Azji Środkowej, Iranie i Mezopotamii.

Barbara Kaim – jest kierownikiem polskiej misji archeologicznej w oazie Serachs, profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalizuje się w archeologii, historii oraz sztuce okresu kuszańskiego, partyjskiego i sasanidzkiego. Stała na czele projektów archeologicznych między innymi w zoroastryjskiej świątyni ognia Mele Hairam (Turkmenistan), Gurukly-depe (Turkmenistan), Tang-e Bulaghi (Iran) i Chane-je Diw (Iran). 

Wywiad z prof. Kaim na Archeowiesciach

 

Redakcja: A.C

Korekta językowa: A.J.