Stanowisko Castillo de Huarmey zlokalizowane jest na północnym wybrzeżu Peru około 850 kilometrów od serca Imperium Wari, która znajduje się w okolicach dzisiejszego miasta Quinua. Założenie samego mauzoleum w Huarmey jest niewątpliwie związane z Wari, co potwierdzają charakterystyczna architektura, wysokiej jakości rękodzieła, obrządki pogrzebowe oraz ogromna liczba fragmentów ceramiki. Castillo de Huarmey jest monumentalnym założeniem, składającym się ze złożonego systemu komnat i komór grobowych zajmujących łącznie obszar 45 ha. W efekcie mauzoleum zajmuje nie tylko całe wzgórze, ale rozciąga się na okoliczne doliny. Biorąc pod uwagę ten ogrom i majestat, polscy oraz peruwiańscy badacze stwierdzili, że Castillo de Huarmey nie jest tylko elitarnym grobowcem, ale regionalnym centrum władzy Imperium Wari, a także ośrodkiem religijnym skupionym wokół kultu przodków. Oddawanie czci zmarłym, nadal praktykowane w rejonie andyjskim, ma głębokie korzenie sięgające prekolumbijskiej przeszłości tamtejszych. Skorupy ceramicznych naczyń są nie tlyko jednym z rodzajów zabytków archeologicznych świadczących o praktykowaniu tych obrzędów również w okresie świetności Imperium Wari, ale również częstymi pozostałościami po rytualnych ucztach spożywanych zarówno przez żywych, jak i przez ich przodków…
Kim byli Wari?
Kiedy myślimy o przedhiszpańskich imperiach w rejonie andyjskim, od razu pomyślimy Tawantinsuyu, czyli Imperium Inków. Jednakże w ostatnich latach odkrycia archeologiczne dostarczają nam coraz więcej danych na temat istnienia przedinkaskich państw takich jak Tiwanaku i Wari. Nazwy tych imperiów znane są jednak niemalże tylko naukowcom zajmującym się archeologią Ameryk. Według najnowszych ustaleń Imperium Wari zaczęło rozwijać się około 600 roku n.e. w rejonie centralnych Andów. W momencie swojego największego rozwoju było dominującym i najbardziej kosmopolitycznym tworem państwowym w Ameryce Południowej.
© R. Pimentel, na licencji CC BY-SA 4.0
W szczycie swojego terytorialnego rozwoju Imperium zdominowało niemalże całe terytorium dzisiejszej Republiki Peru. Na podstawie danych archeologicznych badacze stwierdzili, że Wari osiągnęli to przez kombinację ekspansji militarnej, dyplomacji i sojuszy opartych na wymianie dóbr. Imperium rozwijało się około 400 lat i zanikło około 1000 roku n.e. z niewiadomych do dziś powodów. W tym okresie w rejonie andyjskim zaczęły rozwijać się rozwinięte ośrodki miejskie, które połączone były dalekosiężną siecią dróg.
Ceramika z Castillo de Huarmey
Począwszy od 2010 roku polscy i peruwiańscy archeolodzy odkryli na stanowisku Castillo de Huarmey tysiące skorup naczyń ceramicznych. Samo ich skatalogowanie stanowi niezwykłe wyzwanie. Niemniej jednak niemalże od samego początku w oczy rzucało się niezwykłe zróżnicowanie form i dekoracji. Pomimo tego, że znaczna większość naczyń została wykonana z gliny lokalnego pochodzenia, to znaczna część kolekcji z Castillo de Huarmey wykazuje cechy nielokalne lub połączenia technik czy przedstawień ikonograficznych z różnych rejonów Imperium Wari.
© R. Pimentel, na licencji CC BY-SA 4.0
Jedną z najbardziej charakterystycznych i interesujących kategorii naczyń ceramicznych są te wykonane z formy. Glina była umieszczana w formie, co umożliwiało rzemieślnikom tworzenie standaryzowanych i niemalże idealnie jednorodnych naczyń. Ta praktyka ma głębokie korzenie w andyjskiej tradycji produkcji ceramiki.
© R. Pimentel, na licencji CC BY-SA 4.0
Kolejna niezwykle ważna grupa naczyń Wari to bogato zdobione polichromią arcydzieła, dowodzące wysokiego kunsztu rzemieślników imperialnych. Naczynia pokrywane były kolorowymi farbami, które tworzyły motywy geometryczne lub przedstawienia ikonograficzne z postaciami z repertuaru typowego dla kultury Wari, ale także z potencjalnymi adaptacjami i emulacjami lokalnych motywów zapożyczonych z odległych krańców Imperium Wari. Jedną z najbardziej charakterystycznych postaci ukazywanych w sztuce Wari jest przedstawienie en face człowieka z cechami drapieżnego kotowatego, ubranego w bardzo misterne szaty, z promienistymi ozdobami wokół głowy i trzymającymi w obu rękach laski. Nazwa tej nadprzyrodzonej istoty nie jest nam znana. Określa się ją po prostu jako „Staff Deity”.
© M. Giersz, na licencji CC BY-SA 4.0
Naczynia libacyjne
Specjalna kategoria ceramiki, która określana jest jako naczynia libacyjne, były wykonywane z ogromnym kunsztem i pieczołowitością. Najpiękniejsze z tych naczyń najprawdopodobniej należały do członków ścisłej elity Imperium Wari. Podczas wieloletnich prac na stanowisku Castillo de Huarmey archeolodzy odkryli liczne ślady po rytualnych ucztach i libacjach. Wśród nich znajdują się szczątki wielbłądowatych, skorupiaków, ryb, roślin jadalnych oraz setki skorup naczyń ceramicznych. Największe z tych naczyń to pozostałości po zasobowych pojemnikach, służących do przechowywania napojów takich jak tradycyjna chicha, czyli niskoprocentowe piwo kukurydziane. Zawartość przechowywana lub spożywana w tych naczyniach może być badana za pomocą analiz lipidowych lub archeobotanicznych. Pierwszy rodzaj badań umożliwia wykrycie specyficznych związków, w tym alkaloidów wskazujących na konkretne substancje. Drugi rodzaj koncentruje się na makro- i mikroskopowych pozostałościach roślinnych.
© M. Giersz, na licencji CC BY-SA 4.0
Niektóre z naczyń kultury Wari są antropomorfizowane, co oznacza, że forma przyjmuje kształt postaci ludzkich. Niektóre z nich mają malowane oczy i brwi. Usta, uszy i nos często są wypukłe. Niekiedy osadzone są w nich ozdoby metalowe takie jak kolczyki czy charakterystyczne dla peruwiańskich kultur i często bogato zdobione orejeras. Wiele z tych naczyń były dodatkowo rytualnie traktowana przed złożeniem ich miejsce ich ostatecznego spoczynku w mauzoleum. Na powierzchni niektórych naczyń odkryto cynober (siarczek rtęci), który być może pełnił symboliczną rolę farby pokrywająca lica postaci z naczynia, podobnie do twarzy zmarłych pochowanych w mauzoleum.
© W. Więckowski, na licencji CC BY-SA 4.0
Co więcej, część naczyń kuchennych z Castillo de Huarmey nosiła na sobie ślady spalenizny. Inną charakterystyczną kategorią pojemników ceramicznych są butle z dwoma strzemieniami, z które najprawdopodobniej były wykorzystywane do transportu płynów i wykonywane w jednym konkretnym celu…
Wznieśmy toast z przodkami
Członkowie elit Imperium często brali udział w rytualnym spożyciu piwa chicha prosto z bogato zdobionych naczyń. Około ⅓ wszystkich naczyń odkrytych w Castillo de Huarmey były kubkami libacyjnymi. Tak wysoka proporcja nie jest spotykana na innych stanowiskach archeologicznych, wskazując na wyjątkowość badanego mauzoleum i częstotliwość rytuałów libacyjnych. Kubki te są silnie zróżnicowane pod względem wielkości. I co za tym idzie także objętości. Największy z kubków tego typu z Castillo mógł pomieścić do 3 litrów płynu. Zapewne płyn z tego naczynia spożywało wielu członków ceremonii, przekazując sobie napój z rąk do rąk. Echo dawnych obrzędów w Castillo de Huarmey…
© R. Pimentel, na licencji CC BY-SA 4.0
Ceremonialne kubki z Castillo de Huarmey pokryte są bogatymi dekoracjami przedstawiającymi mityczne istoty lub sceny narracyjnie o legendarnych postaciach i/lub wydarzeniach. Podobnie jak w przypadku inkaskich Kero, cześć kubków Wari były wytwarzane w parach. Jedno z bliźniaczych naczyń było wykorzystywane w rytuale, a drugie trafiało do grobu przodka. W trakcie ceremonii pierwsza porcja z kubka Kero opróżniania była na ziemię. Druga porcja wypijana była przez uczestnika rytuału. W zamian przodkowie oferowali żywym pomyślność, urodzaj i dobre zbiory.
© R. Pimentel, published under CC BY-SA 4.0
Od czasów prekolumbijskich do dnia dzisiejszego przetrwała tradycja uczt spożywanych ze zmarłymi przodkami na cmentarzach podczas cyklicznych świąt poświęconych ich czci. Napoje, pożywienie oraz naczynia ceramiczne odgrywają kluczową rolę w tych praktykach, stanowiąc pomost między światem żywych i umarłych.
Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła
Roberto Pimentel Nita – archeolog peruwiański i doktorant w Szkole Doktorskiej Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Warszawskiego. W swoich badaniach skupia się na ceramologii andyjskiej, ze szczególnym uwzględnieniu Impreium Wari. Przez 18 lat był członkiem polsko-peruwiańskiego projektu archeologicznego badającego dolinę Culebras i stanowisko Castillo de Huarmey na północnym wybrzeży Peru. Od 2010 roku jest współkierownikiem prac w Castillo de Huarmey. W 2015 roku otrzymał odznakę honorową „Bene Merito” nadawane przez Ministra Spraw Zagraniczonych RP za działalność wzmacniającą pozycję Polski na arenie międzynarodowej.
Redakcja i tłumaczenie: A.B.
Tekst powstał w ramach dofinansowania projektu „Popularyzacja badań Katedry Archeologii Ameryk na Wydziale Archeologii” z programu Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza.