Metalowe przedmioty z Myken są jednymi z najbardziej znanych w świecie archeologicznym. Homer pamiętnie opisał Mykeny Agamemnona jako „bogate w złoto”, co potwierdziło się w 1876 roku, kiedy Henrich Schliemann odkrył grobowce wypełnione zdumiewającymi złotymi artefaktami, wśród wielu innych cennych skarbów.
Wertowanie notatek z wykopalisk prowadzonych w Mykenach w 1939 roku doprowadziło do nieoczekiwanego odkrycia: skrytki z metalowymi przedmiotami pochodzącymi ze śmietnika w pobliżu monumentalnego grobowca Atreusa, tak zwanej „Atreus Bothros”. A jednak obiekty te są niepublikowane i niemal wszystkich brakuje w oficjalnym katalogu znalezisk! Co się z nimi stało? Zagadkę można było rozwiązać tylko dzięki podróży do roku 1939…
© S. Aulsebrook, na licencji CC BY-SA 4.0
Nic dziwnego, że uwaga archeologów skupiła się na takich znaleziskach, przy mniejszym zainteresowaniu codziennym użyciem metali w całym społeczeństwie. Wypełnienie tej luki w wiedzy leży u podstaw projektu Wykuwanie społeczności w Mykenach późnej epoki brązu: o związkach pomiędzy ludźmi i metalami (in English), prowadzonego na Uniwersytecie Warszawskim. Projekt bada szeroką gamę metalowych artefaktów, od ołowianych nitów i narzędzi z brązu do złotej biżuterii i srebrnych pucharów, budując całościowy obraz wykorzystania metali w Mykenach w późnej epoce brązu.
© M. Łapińska/P. Jurkowska, edycja S. Aulsebrook, na licencji CC BY-SA 4.0
Z powodu ograniczeń uniemożliwiających pracę w terenie, badania były kontynuowane poprzez analizę materiałów przechowywanych online w mykeńskim archiwum. To wspaniałe źródło zawiera cyfrowe skany notatników, planów, rysunków i fotografii wykonanych przez helleńsko-brytyjski zespół wykopaliskowy w XX wieku.
Wertowanie notatek terenowych z 1939 roku doprowadziło do niespodziewanego odkrycia skrytki z metalowymi przedmiotami. Przedmioty te zostały wydobyte z dołu śmietniskowego w pobliżu skarbca grobowca Atreusza, tak zwanego „Atreus Bothros”. Jest to jedna z największych kolekcji nie funeralnych przedmiotów metalowych znalezionych w Mykenach, a także jedyna znaleziona do tej pory, która może rzucić światło na praktyki recyklingu i wyrzucania metali z późnej epoki brązu. Jednak przedmioty te nie tylko nie były publikowane, ale nawet nie znalazły się w oficjalnym katalogu znalezisk! Co się z nimi stało? Rozpoczęto poszukiwania dalszych informacji i dopiero podróż do 1939 roku pozwoliła rozwikłać tę zagadkę.
Ilustracja dzięki uprzejmości Archiwum w Mykenach
Wykopaliska z 1939 r.
Wykopaliska w 1939 roku prowadził prof. Alan Wace z Uniwersytetu w Cambridge. Zabrał ze sobą żonę, Helen, córkę, Elizabeth Wace (później French), oraz swoich trzech studentów podyplomowych: Helen Thomas (później Waterhouse), Franka Stubbingsa i Vronwy Fisher (później Hankey), a także dwóch zainteresowanych licencjatów z Uniwersytetu w Oxfordzie (Michael Fuller i Colin Kraay). Wśród innych obecnych był Friedrich Wilhelm Goethert, rzymski historyk sztuki.
Zdjęcie dzięki uprzejmości Archiwum w Mykenach
Wykopy odbywały się w kilku miejscach wokół osady. Wiele prac fizycznych wykonywali mieszkańcy okolicznych wsi, z których wielu kopało już w innych miejscach. Głównym zadaniem studentów było nadzorowanie i rejestrowanie postępów.
W dzisiejszych czasach jest to dość proste. Wszystko jest rejestrowane, w czym pomagają nieograniczone możliwości fotografowania, ujednolicone formularze dokumentacji i szczegółowa strategia ustalona przez kierownika wykopalisk. W 1939 roku każdy uczeń miał jednak zeszyt, w którym notował wpisy do dziennika i szkicował to, co znalazł. Rzadko robiono zdjęcia, ponieważ aparaty fotograficzne były znacznie wolniejsze i droższe w użyciu. W magazynach muzealnych brakowało miejsca, więc przedmioty uznane za mało wartościowe archeologicznie, jak np. nie malowane fragmenty ceramiki, były rutynowo wyrzucane. Alan Wace przekazał studentom odpowiedzialność za strategię dokumentacji z wykopu, więc każdy z nich musiał o wiele bardziej niż dzisiaj kierować się własnym osądem archeologicznym, indywidualnie wybierając, co jest ważne do zarejestrowania i zachowania.
Ilustracja: S. Aulsebrook, na licencji CC BY-SA 4.0
Rekonstrukcja strategii dokumentacji zabytków z metalu
Porównując zeszyty studentów i kierownika wykopalisk, dziennik Helen Wace, zapisy muzealne i opublikowane raporty, można było zrekonstruować strategię ewidencjonowania materiału metalowego przez każdego studenta. Szczegółów na temat codziennych praktyk wykopaliskowych dostarczyła Elizabeth French, która mimo że miała wtedy zaledwie osiem lat, zachowała fenomenalną pamięć o wykopaliskach.
Badania wykazały, że każdy z uczniów miał swoją własną strategię rejestrowania metali, która była związana z ich zaangażowaniem w poprzednie wykopaliska w innych miejscach i nie dzielili się ze sobą wskazówkami. Vronwy Fisher miała największe doświadczenie w odkrywaniu metali prehistorycznych i nauczyła się zachowywać wszystkie metalowe znaleziska, nawet jeśli były słabo zachowane. Z kolei Helen Thomas prowadziła wcześniej wykopaliska w grobach z epoki żelaza, gdzie dobrze zachowane metalowe artefakty były starannie prezentowane w ich oryginalnej pozycji. W Mykenach, gdzie miała nadzorować wykopaliska wokół grobowca Atreusza, w tym „Atreus Bothros”, stanęła w obliczu zupełnie innych okoliczności: wielu znalezisk bez wyraźnego związku z budynkami lub grobami oraz nieusystematyzowanego wysypiska śmieci wypełnionego tysiącami fragmentarycznych przedmiotów. Przyjęła strategię rejestrowania metali, zachowując wszystkie przedmioty ze złota, dobrze zachowaną szpilkę z epoki żelaza i kilka artefaktów z ołowiu, które ją interesowały, ale poza tym wyrzuciła ponad 60 przedmiotów metalowych, z których prawie wszystkie były z brązu. Jedynym zapisem dla potomnych była krótka linijka opisowa w jej notatniku.
© S. Aulsebrook, na licencji CC BY-SA 4.0
Wpływ II wojny światowej
Niemiecka inwazja na Polskę nastąpiła trzy dni po zasypaniu wykopów. Cenniejsze przedmioty, jak te ze złota i kości słoniowej, zostały wysłane do Narodowego Muzeum Archeologicznego w Atenach, a pozostałe otrzymało lokalne Muzeum Archeologiczne w Nauplionie. Po wojnie zbiory obu placówek pozostawały w dużym nieładzie. Helen Wace kierowała działaniami reorganizacyjnymi w Nauplionie, wykorzystując okazję do usunięcia z magazynów przedmiotów o niskiej wartości archeologicznej, zwłaszcza tych z żelaza i brązu, aby zrobić miejsce dla przyszłych znalezisk.
Ucierpiała również publikacja. Jedynie Frank Stubbings przyczynił się do opublikowania raportów z wykopalisk, a ponieważ Alan Wace zmarł przed zakończeniem kontynuowanej przez niego kampanii wykopaliskowej w Mykenach, nigdy nie powstała pełna relacja z sezonu 1939. Publikacja „Atreus Bothros” skupiła się na jego znaczeniu dla datowania budowy grobowca Skarbu Atreusza (kończąc zaciętą debatę z Sir Arthurem Evansem) i określeniu zespołów ceramiki dla celów datowania.
© G. Todd, Domena Publiczna
Wnioski dla przyszłych badań
Wiele słynnych starożytnych miejsc, takich jak Mykeny, było badanych głównie przed rozwojem bardziej systematycznych strategii wykopaliskowych i rejestracyjnych. Te wcześniejsze materiały muszą być z wyczuciem włączone do naszych współczesnych interpretacji, zwracając uwagę na to, co przetrwało i co mogło zostać utracone. Studiowanie dawnych praktyk wykopaliskowych i dokumentacyjnych jest zatem równie ważne, jak rozważanie, na przykład, warunków konserwacji. Jest to szczególnie ważne w przypadku metali, bo choć myślimy o nich jako o mocnych i trwałych, to różne czynniki (recykling, grabież, korozja itp.) powodują, że są one znacznie słabiej reprezentowane w zapisie archeologicznym niż wiele osób ma tendencję do przypuszczania. Badanie sezonu wykopaliskowego w Mykenach w 1939 roku ujawniło, jak wielka może być zmienność, nawet w obrębie jednego zespołu. Powszechne założenia współczesnych badaczy, takie jak oczekiwanie odmiennego traktowania metali szlachetnych i nieszlachetnych, okazały się błędne; w Mykenach w 1939 r. tylko złoto było traktowane w sposób szczególny, a znaleziska srebra, innego starożytnego metalu szlachetnego, nie były wszystkie przechowywane przez kierowników wykopów.
© S. Aulsebrook, na licencji CC BY-SA 4.0
Niestety, w przypadku „Atreus Bothros” bardzo szczególny zestaw okoliczności skutecznie spowodował, że skrytka z metalowymi artefaktami została usunięta z zapisu archeologicznego. Chociaż nie ma już możliwości badania tych obiektów, powrót do oryginalnych notatek terenowych pozwolił na ponowne odkrycie tej ważnej grupy metalowych artefaktów i włączenie ich do naszego rozumienia sposobu traktowania metalu w przeszłości. Obecnie jest to jedyny dowód, jaki posiadamy w Mykenach na to, że metal był celowo wyrzucany jako odpadek przez ludzi z późnej epoki brązu, a nie przypadkowo tracony lub celowo umieszczany w grobach lub specjalnych depozytach w celu przechowywania i z powodów rytualnych. Biorąc pod uwagę, że metale nadają się do recyklingu, ta rozrzutność może sugerować, że Mykeny miały tak bezpieczny i obfity dostęp do brązu w tym czasie, że bogatsze gospodarstwa domowe wykształciły zwyczaj wyrzucania zużytych narzędzi z brązu, zamiast zlecać ich naprawę.
Bibliografia:
Prezentowane badania zostały sfinansowane przez Narodowe Centrum Nauki (NCN) w ramach programu Sonata 14, grant DEC-2018/31/D/HS3/02231, na Uniwersytecie Warszawskim. Pełna publikacja jest dostępna do przeczytania za darmo tutaj.
Autor:
Stephanie Aulsebrook jest archeologiem pracującym nad metalami z Grecji późnej epoki brązu na Uniwersytecie Warszawskim. Jej główne zainteresowania badawcze to społeczna rola metali w przeszłości oraz rekonstrukcja „biografii obiektów”, czyli historii przedmiotów od ich zaprojektowania i wykonania, poprzez ich użytkowanie, aż do ostatecznego osadzenia w dokumentacji archeologicznej. Jest członkiem zespołu wydawniczego Well Built Mycenae.
Okładka: Złote paciorki odnalezione w Mykenach, © M. Łapińska/P. Jurkowska, edycja Archeowieści
Redakcja i tłumaczenie: J.M.C.