Ptolemejskie Pathyris: prowincjonalne miasto w Egipcie

Ptolemejskie Pathyris znane jest z bogatego zbioru papirusów i ostrakonów, które przetrwały w znakomitym stanie, pogrzebane w ruinach miasta. W archiwach lokalnej świątyni, czy urzędu notarialnego, ale przede wszystkim zwykłych rodzin zamieszkujących miasto, pod koniec XIX i w przeciągu  XX wieku odkryto tysiące tekstów opisujących zwyczajne życie starożytnych Egipcjan. Bizneswoman, spór o spadek, czy niewyjaśnione morderstwo – to tylko początek tej historii.

I chociaż archeologia starożytnego Egiptu tradycyjnie skupiała się na grobowcach, świątyniach i zabytkach pozostawionych przez elity, to w ramach Projektu Ptolemejskie Pathyris chcemy to zmienić, pokazując, jak wiele możemy dowiedzieć się o zwykłych ludziach i ich codziennym życiu.

 

Kapsuła czasu

Pathyris to grecka nazwa starożytnego egipskiego miasta Per-Hathor (dosłownie „dom/rezydencja Hathor”), położonego około 30 km na południowy zachód od Luksoru, zlokalizowanego na szczycie i zboczach wschodniego wzgórza Gebelein („dwie góry” po arabsku), w mikroregionie Gebelein w południowym Egipcie. Tym, co czyni to miasto wyjątkowym, jest jego strategiczne położenie na wzgórzu. Taka lokacja umożliwiała      kontrolę żeglugi na Nilu. Miejscowość ze względu na swoje położenie była zamieszkana już w czasach prehistorycznych, a nowy impuls do rozwoju otrzymała po roku 186 p.n.e., kiedy stłumiono Wielką Rewoltę w Górnym Egipcie. W latach 165–161 p.n.e. założono tam ptolemejski obóz wojskowy, w którym miejscowa, jak i napływowa ludność, mogła służyć jako żołnierze pobierający żołd (w przeciwieństwie do kleruchów, którym nadawano ziemię w zamian za zobowiązanie do służby wojskowej). Pathyris było stolicą nomu (jednostki administracyjnej) od II wieku p.n.e. do 88 r. p.n.e. Po kolejnym buncie, za panowania Ptolemeusza X Aleksandra, Pathyris znika ze źródeł pisanych. Co się stało? Zachowały się listy Platona, dowódcy wojskowego, wychwalającego lojalność mieszkańców Pathyris oraz obiecującego nadejście posiłków wojskowych. Najpewniej zatem miasto zostało zdobyte i zniszczone przez rebeliantów, a jego mieszkańcy musieli szybko uciekać, zostawiając za sobą rodzinne dokumenty. Te archiwa można porównać do kapsuł czasu, dokumentujących życie całych rodzin, ale też indywidualnych osób. Zawierają one między innymi, prywatne listy, testamenty, umowy najmu, sprzedaży nieruchomości czy pokwitowania podatkowe.

Projekt Ptolemejskie Pathyris: archeologia cyfrowo-archiwalna

Tym, co czyni miasto wyjątkowym, jest duża liczba greckich i demotycznych (starożytne pismo egipskie używane od VII w. p.n.e. do V w. n.e.) papirusów,  ostrakonów i drewnianych tabliczek znalezionych w archiwach urzędników, świątyni, jak i poszczególnych rodzin. Dokumenty te pokazują, jak nowi władcy kilkakrotnie próbowali zhellenizować miasto, ostatecznie dając początek dwujęzycznej społeczności, w której współistniały praktyki, instytucje i języki grecki oraz egipski. Dokumenty te umożliwiają zatem unikalny wgląd w różne społeczno-ekonomiczne aspekty społeczeństwa ptolemejskiego.

Projekt przewiduje interdyscyplinarne badania układu urbanistycznego i architektury mieszkalnej miasta Pathyris, w oparciu o szeroką gamę źródeł: dane archiwalne (niepublikowane wyniki wcześniejszych wykopalisk), papirologiczne (około 1300 dokumentów) i geoprzestrzenne (do dziś zachowane pozostałości miasta na zboczu wzgórza).

Pomimo znaczącej obecności w źródłach papirologicznych, której nie może przeoczyć żaden badacz zajmujący się okresem ptolemejskim w Egipcie, Pathyris pozostaje w dużej mierze niezbadane przez archeologów. Co więcej, w wyniku rozwoju współczesnej zabudowy w okolicy stanowiska archeologicznego, wiele śladów tego starożytnego miasta zostało już bezpowrotnie utraconych. Istnieje zatem ryzyko jego całkowitego zniknięcia nie tylko z powierzchni ziemi, ale także z debaty naukowej.

Jak zatem odtworzyć jego wygląd? Jakimi źródłami dysponujemy? Tych ostatnich jest wiele i są one różnorodne. Po pierwsze, dane archiwalne, czyli niepublikowany Notatnik ze szkicami i fotografie z włoskich wykopalisk prowadzonych na początku XX wieku, przez Ernesto Schiaparelliego. W Notatniku znajdują się szkice i opisy odkopanych pozostałości architektonicznych ze szczegółowymi wymiarami zachowanych ścian: na planach znajdują się informacje o wymiarach poszczególnych pomieszczeń, a także grubościach ścian, rozmieszczeniu schodów, czy pieców. Informacje te, zestawione ze zdjęciami archiwalnymi przedstawiającymi domy w mieście, które sto lat temu były zachowane czasami nawet do wysokości 2–3 metrów, pozwolą zrozumieć pierwotny plan miasta, jak i poszczególnych budynków.

Liczne, często dokładne informacje o topografii miasta i cechach architektury mieszkalnej odnaleźć można także w odkrytych tam papirusach i ostrakach. Dokumenty, takie jak umowy sprzedaży czy podziału lub najmu nieruchomości (domów i niezabudowanych działek), zawierały kilka ujednoliconych elementów: wyliczenie typowych cech budynku (np. dziedziniec, sklepione pomieszczenie) oraz nieruchomości przylegających ze wszystkich stron. Dokumenty te pozwolą na odtworzenie układu większych części miasta i poprzez identyfikację charakterystycznych elementów domów wymienionych w papirusach (takich jak sklepienia, gołębniki, świetliki itp.) osadzenie ich w kontekście topograficznym. Analiza dokumentacji papirusowej pozwoli także na odtworzenie układu dzielnic i sieci ulic w obrębie miasta oraz przybliżenie lokalizacji obiektów użyteczności publicznej, takich jak świątynie czy fortyfikacje.

Ostatecznie uzyskany w ten sposób plan miasta zostanie osadzony w terenie dzięki georeferencji. W połączeniu z cyfrowym modelem wysokości (rastrowe przedstawienie rzeźby terenu) zostanie opracowana hipotetyczna wizualizacja 3D Pathyris, która rzuci światło na to, jak jego architektura została dostosowana do naturalnej topografii wzgórza. Wszystkie powyższe analizy pogłębią nasze zrozumienie życia miejskiego w okresie panowania macedońskich władców w Egipcie, ujawniając, czy proces hellenizacji znalazł odzwierciedlenie także w architekturze mieszkalnej i krajobrazie miejskim Pathyris oraz pozwoli na porównanie go z innymi miastami ptolemejskimi.

Bizneswoman, spór o spadek i niewyjaśnione morderstwo 

Nasze badania pozwolą na rzadki wgląd w życie prowincjonalnego ośrodka administracyjnego końca epoki faraonów. Spróbujemy zrozumieć relacje pomiędzy starożytnymi egipskimi i greckimi mieszkańcami oraz poznać ich styl życia poprzez modelowanie 3D samego miasta. Dzięki modelowi będziemy mogli przemierzać miasto śladami bizneswoman Apollonii, zwanej po egipsku Senmonthis, i jej męża Drytona, greckiego oficera kawalerii. Nie tylko spróbujemy ustalić, gdzie dokładnie mieszkali, ale także gdzie znajdowały się ich inne nieruchomości, w tym winnica, niezabudowany teren czy też gołębniki. Dowiemy się także, gdzie znajdował się majątek Tamenos, będący przedmiotem wieloletniego sporu pomiędzy spadkobiercami. Może odnajdziemy też dom, w którym mieszkał Kaies, którego ciało wyłowiono z kanału w pobliżu miasta? Pathyris ewidentnie nie było sennym, prowincjonalnym miasteczkiem, w którym nic się nie działo!

Nasz projekt to dwuletnie przedsięwzięcie badawcze finansowane przez Narodowe Centrum Nauki (program Polonez Bis 2, grant nr 2022/45/P/HS3/01807), kierowane przez dr Anetę Skalec z Instytutu Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN w Warszawie. Ma ono na celu rekonstrukcję układu urbanistycznego i zbadanie architektury mieszkalnej miasta Pathyris, dwukulturowego centrum administracyjnego okresu ptolemejskiego (322–30 p.n.e.), w którym mieszkali Egipcjanie i Grecy. Pomoże to w zrozumieniu wzajemnych relacji obydwu grup etnicznych jak i codziennego życia na prowincji w czasach zmierzchu cywilizacji egipskiej. 

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła

O autorze: Aneta Skalec

Papirolożka, archeolożka, prawniczka rzymska. Jest absolwentką Uniwersytetu Warszawskiego (na kierunkach archeologia i prawo), a obecnie adiunktem w Instytucie Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN w Warszawie. Jest autorką monografii i artykułów z zakresu papirologii i egiptologii, skupiających się na łączeniu źródłach papirologicznych i archeologicznych, a także na dyplomatyce i wykorzystaniu symboli w papirusach późnoantycznych. 

https://pan-pl.academia.edu/AnetaSkalec

https://orcid.org/0000-0001-9572-9029

Redakcja: A.B./J.C.

Okładka: Szczyt Wschodniego Wzgórza Gebelein z pozostałościami po mieście Pathyris. Archiwalne zdjęcie z włoskich wykopalisk w Pathyris w 1910, przedstawiające ruiny fortecy, znajdującej się na szczycie Wschodniego Wzgórza Gebelein, Archivio Museo Egizio C00696, na licencji CC0 1.0, ed. K.K.