Pasy cnoty: zazdrość w żelaznej oprawie czy sprośny żart

Jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych muzea nie zdawały sobie sprawy, że są ofiarami mistyfikacji. Eksponaty, które miały być świadectwem dawnej historii, w rzeczywistości prezentowały obiekty żartu. Historia zna wiele przypadków spektakularnych fałszerstw, które wzbudzały kontrowersje zarówno wśród opinii publicznej, jak i naukowców. Jednak żadne z nich nie zakorzeniło się tak głęboko w zbiorowej wyobraźni i kulturze popularnej jak pasy cnoty – rzekome narzędzia kontroli, stworzone przez zazdrosnych mężów, aby zabezpieczać wierność swoich żon podczas swych długich podróży.

Pasy cnoty. O co z nimi chodzi?

Historyczne pasy cnoty to urządzenia lub elementy odzieży zaprojektowane głównie z myślą o kobietach. Wykonywane najczęściej z metalu i zapinane na biodrach na klucz, miały na celu zakrycie intymnych części ciała. Nie wszystkie modele obejmowały jednak okolice odbytu. W konstrukcji pasów często uwzględniano niewielkie otwory, czasem o ozdobnych kształtach, umożliwiające ich noszenie przez całą dobę bez konieczności zdejmowania. Dla zwiększenia komfortu wnętrze mogło być wyściełane miękkimi tkaninami.

Czy możliwe było spędzenie miesięcy, a nawet lat (bo podróże w tamtych czasach nie należały do najkrótszych) w takim urządzeniu bez uszczerbku dla zdrowia? Przedmioty te posiadały otwory, które miały umożliwić użytkowniczkom załatwianie podstawowych potrzeb fizjologicznych, ale trudno uwierzyć, by pozwalały one na zachowanie higieny, czy komfortu. Nawet modele wyściełane miękkimi materiałami prawdopodobnie powodowały odparzenia, infekcje, mogły zagrażać zdrowiu, a nawet życiu użytkowniczek.

Pomimo wątpliwości co do ich autentyczności, które mogła budzić już sama ich konstrukcja, dopiero w 1996 roku, po ponad 150 latach, Muzeum Brytyjskie w Londynie usunęło pasy cnoty z wystawy, uzasadniając decyzję słowami: 

„Większość istniejących przykładów [pasów cnoty] została wykonana w XIX wieku jako ciekawostki dla lubieżnych lub żarty dla pozbawionych smaku„. 

Dziś niektóre z pasów cnoty nadal znajdują się w muzealnych katalogach, jednak z adnotacją wskazującą na fałszerstwo. Jak to często bywa w przypadku historii, sprawa nie jest tak jednoznaczna, jak mogłoby się wydawać. Czy możemy więc z całą pewnością stwierdzić, że średniowieczne i renesansowe pasy cnoty nigdy nie istniały?

Dawno, dawno temu, za siedmioma górami… 

Istnieje wiele opowieści (ciężko nazwać je inaczej gdyż zwykle brakuje w nich konkretów, które pozwoliłby na ich weryfikacje) na temat tego, kiedy i gdzie powstały pasy cnoty. Jedna z najpopularniejszych głosi, że zostały sprowadzone do Europy przez krzyżowców wracających z wypraw do Ziemi Świętej. Inne wersje wskazują jako miejsce ich narodzin Włochy (stąd miałoby pochodzić alternatywna nazwa pasów — włoska opaska), a za pomysłodawcę — Franciszka II z Carrary, pana Padwy (1388 —1405), który według niektórych źródeł miał jako pierwszy zmusić do ich noszenia swoją żonę lub, według innych wersji, kochankę. Istniały także pogłoski, jakoby Henryk II Walezjusz (1519–1559) założył pas cnoty swojej żonie, Katarzynie Medycejskiej, a noszony przez nią egzemplarz miał nawet znajdować się w kolekcji Narodowego Muzeum Wieków Średnich w Paryżu. Ostatecznie jednak okazało się, że obiekt ten pochodził z XIX wieku.

Teorie o krzyżowcach i Franciszku II z Carrary były jednymi z najczęściej powtarzanych wersji o narodzinach pasa cnoty, jednak niektórzy badacze cofnęli się jeszcze dalej, sugerując, że pasów cnoty używano już w starożytnej Grecji i Rzymie. Jako dowód przytaczano zwyczaj rozwiązywania pasa panny młodej podczas nocy poślubnej. Jednak  te szarfy były wykonane z wełny i miały stanowić symbol związku, a nie narzędzie kontroli wierności małżeńskiej.

Zwolennicy używania pasów cnoty w średniowieczu często powołują się na poemat “Guigemar” autorstwa Marii z Francji — prawdopodobnie przełożonej zakonu żeńskiego, żyjącej w okresie wypraw krzyżowych. Poemat opowiada o młodej kobiecie, uwięzionej przez zazdrosnego, starszego męża w wieży nad brzegiem morza, która poznaje rannego Guigemara. Zakochani, w obawie przed rozłąką, wymieniają się przedmiotami, które mają im pomóc w przyszłym rozpoznaniu. Guigemar otrzymuje koszulę z zawiązanym u dołu supłem, który tylko jego ukochana będzie umieć rozwiązać. Ona zaś dostaje pas, który musi nosić pod ubraniem na biodrach — jego klamrę będzie mógł odpiąć jedynie Guigemar. Gdy kochankowie zostają odkryci przez męża, bohater poematu ucieka, a jego ukochana po pewnym czasie potajemnie opuszcza starego męża, lecz zostaje schwytana przez króla. W niewoli ponownie spotyka Guigemara, a po rozwiązaniu swoich supłów rozpoznają się nawzajem. Niestety, król nie podziela ich radości i chce zatrzymać kobietę dla siebie. Ostatecznie Guigemar ratuje ukochaną, pokonując niegodziwego władcę. Choć w tej historii pojawia się motyw pasa, nie przypomina on pasa cnoty — ani pod względem wyglądu, ani przeznaczenia.

Brak jednoznacznych przedstawień czy opisów średniowiecznych pasów cnoty spowodował powstanie dwóch innych teorii. Jedna z nich zakładała, że powstały one w okresie Renesansu. Argumentowano to w następujący sposób: 

„Pas cnoty był zatem naturalnym wytworem renesansu – zbyt pomysłowym jak na średniowiecze i niewystarczająco okrutnym jako kara za tak haniebną zbrodnię, jaką była zdrada małżeńska”.

Druga teoria zakładała, że brak średniowiecznych wzmianek oraz przykładów tych osobliwych przedmiotów datowanych na ten okres  jest wynikiem tego, że pasy cnoty nigdy nie były szeroko rozpowszechnione i były stosowane tylko przez szczególnie zazdrosnych mężów. 

Sceptycy interpretowali te same źródła w odmienny sposób. Uważali, że pasy cnoty były wynalazkiem renesansowych satyryków i rekwizytem burleskowych pisarzy. Przedmioty te faktycznie pojawiały się w satyrach o zazdrosnych mężach i sprytnych kochankach, którzy pokonywali wszystkie przeciwności losu. W wielu wersjach opowieści o pasach cnoty pojawiają się te same wątki, zazdrośni mężowie oraz ślusarze, którzy z chęci zarobku dorabiali klucze do pasów, po czym sprzedawali je opuszczonym żonom lub ich kochankom. Pojawiały się też historie, w których ślusarze ratowali mężów, którzy zgubili klucze do pasa żony. Historie te przybierały czasem coraz bardziej rozpalające wyobraźnię pikantne zwroty, gdyż klucze mogła kupić nie tylko żona lub kochanek, ale też inni mężczyźni, którzy potem mogli przekazać klucz dalej. 

Czy istnieją dowody ikonograficzne przedstawiające pasy cnoty? Niestety, w wielu przypadkach  interpretacja ich przedstawień nie jest jednoznaczna. Większość przedstawień, podobnie jak w przypadku źródeł pisanych, ma charakter satyryczny lub pochodzi z późniejszych okresów. Najczęściej jako najbardziej dobitny ilustracyjne  przedstawienie tego tematu przywołuje się szesnastowieczne przedstawienie nieznanego autora lub inne, podobne ryciny lub sceny, które miały stanowić przestrogę dla zazdrosnych mężów.

Jednej z satyrycznych rycin towarzyszył następujący wiersz: 

Ktokolwiek chce być zazdrosny, niechaj spojrzy,
co spotkało tego człowieka.
Wiedz dobrze, że przeciw kobiecej chytrości
nic nie da się ukryć.

Pewien mężczyzna miał piękną żonę,
lecz wyruszyć w podróż planował.
Dręczony zazdrością, postanowił,
że z żelaza zrobić jej szorty.
Kazał jej je włożyć,
by jej ciała nie splamiono wstydem.

Dodał mocną kłódkę,
by nikt nie mógł otworzyć drzwi.
Klucz powierzył ostrożnie
swemu wiernemu słudze.
A potem odjechał.

Lecz kto ser powierza kotu,
ten jak głupiec,
który chciał pchły zamknąć w koszyku,
lecz utrzymać ich nie zdołał –
zyskał jedynie troski i trud.

Podobny los czeka tego,
kto zazdrością się kieruje –
nie zyska nic, prócz męki i udręki.
Bo jak pchły nie zostaną w koszyku,
tak i kłódka pójdzie swoją drogą.

Czy jest to zatem kolejna satyra, czy może jednak poszukiwany dowód na używanie pasów cnoty? Obie wersje mają swoich zwolenników.

Za argumentami sceptyków przemawia jednak również fakt, że zarówno pas, kłódka jak i klucz były powszechnymi motywami wykorzystywanymi w literaturze. Jednym z najbardziej popularnych przykładów jest wątek oddania klucza kochankowi. Bądź też symboliczna kłódka, która pojawiał się nie tylko w kontekście seksualnym, czego przykładem może być szesnastowieczny drzeworyt przedstawiający oszczercę.  

Dowód ostateczny czy sensacyjna pomyłka? 

Mogłoby się wydawać, że ze względu na brak jednoznacznego opisu pasów cnoty w źródłach pisanych ostatecznym sposobem potwierdzenia użytkowania pasów cnoty mogłaby być archeologia.

Jedyny potencjalny dowód datowany jest na  XIX wiek. Doktor Anton Max Pachinger opisał, że w 1889 roku podczas odwiedzin lokalnego kościoła z XV lub XVI wieku  (w niewymienionej z nazwy Austriackiej miejscowości) stał się świadkiem intrygującego odkrycia. Ze względu na renowację kościoła, podniesiono znajdująca się tam podłogę i odkryto pozbawioną inskrypcji ołowianą trumnę. W środku znajdowały się szczątki bogatej młodej kobiety. Status i wiek ustalono na podstawie złotych włosów, drogiego ubrania oraz rękawiczek. Jednak tym, co szczególnie zwróciło uwagę odkrywców, był znajdujący się na jej biodrach żelazny pas przymocowany do jej ciała z pomocą dwóch zamków. Czy zatem możemy zamknąć temat i uznać, że pasy cnoty faktycznie były noszone? Wielu świadków odkrycia uznało, że pas mógł mieć charakter chirurgiczny i że kobieta mogła spaść z konia, co mogło doprowadzić do złamania biodra, a być może również jej śmierci. Natomiast Doktor Pachinger, autor opisu, uznał, że był to zdecydowanie pas cnoty. Niestety nie udało się ustalić kim był kobieta, ani kiedy (oraz z jakiego powodu) zmarła. Jednak zdaniem doktora najpewniej miało to miejsce około roku 1600. Alfred Kind nie zgodził się z interpretacją Doktor Pachinger’a i poparł tezę dotyczącą medycznego charakteru przedmiotu. Jednak jego zdaniem miało ono najprawdopodobniej związek z przepukliną, na którą cierpiała zmarła. Na podstawie eksperymentów uznał również, że pasy cnoty nie były naprawdę noszone, gdyż już po kilkunastu minutach pojawiały się poważne otarcia, które uniemożliwiały chodzenie. 

Na zawsze z nami 

Niezależenie czy pasy cnoty istniały i były używane przed XIX wiekiem, ich mit na zawsze zakorzenił się w zbiorowej pamięci i popkulturze. Podobnie jak w przypadku źródeł historycznych pasy cnoty w popkulturze również prezentowane są przede wszystkim w kontekście satyrycznym.

Żart czy zabytek?

Co powinny zrobić muzea, w których zbiorach znajdują się pasy cnoty? Bo skoro większość z nich powstała zdecydowanie później niż pierwotnie zakładano i najprawdopodobniej żaden z nich nie był noszony, może należałoby je wszystkie wyrzucić bądź schować głęboko w magazynach i zapomnieć o ich istnieniu.

Rozważając tę kwestię, należy się zastanowić, jaka jest rola i zadania muzeów. Zgodnie z treścią ustawy z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach: 

„celem jest gromadzenie i trwała ochrona dóbr naturalnego i kulturalnego dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym i niematerialnym, informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podstawowych wartości historii, nauki i kultury polskiej oraz światowej, kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej oraz umożliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorów” — Art. 1 Ustawy o muzeach, Dz.U. 2022, poz. 385. 

Czy pasy cnoty mieszczą się w tej definicji? Nawet jeśli uznamy, że nie były to przedmioty stworzone przez zazdrosnych średniowiecznych lub renesansowych mężów, a jedynie nowożytny żart, to wciąż pozostają elementem kulturowego dziedzictwa. Nie stanowią dowodu na próby pohamowania czyjegoś libido, lecz ilustrują, w jaki sposób postrzegamy wcześniejsze epoki, tworząc i podtrzymując mit o „ciemnym” i zacofanym średniowieczu. Sam mit pasów cnoty przetrwał tak długo, być może przede wszystkim dlatego, że dotyczy sfery życia budzącej zarówno zawstydzenie, jak i fascynację – seksualności. Właśnie w ten sposób do tematu podeszło Muzeum Historii Medycyny Semmelweisa w Budapeszcie (nazwane na cześć Ignaza Semmelweis’a, który empirycznie udowodnił potrzebę mycia rąk przez lekarzy), które w 2010 roku zaprezentowało wystawę o pasach cnoty, które były jedynie pretekstem, by opowiedzieć o ludziach epoki nowożytnej i tym w jaki sposób postrzegali poprzedzające ich wieki.

Choć pasy cnoty kojarzą się ze średniowieczem, dziś uważa się, że większość egzemplarzy przechowywanych w muzeach powstała między XVIII a XIX wiekiem. Nie powstały one jednak z myślą kontroli seksualności żon, lecz jako celowe fałszerstwo. Być może była to odpowiedz na dość popularne w tamtym okresie przekonanie o negatywnych konsekwencjach masturbacji, która mogła doprowadzić między innymi do szaleństwa. Obawa ta wydawała się na tyle realna, że powstawały liczne urządzenia, które miały powstrzymać zarówno mężczyzn jak i kobiety przed masturbacją. Szczególnie chętnie kupowano je dla dzieci i nastolatków. Kolejnym aspektem, który mógł przyczynić się do tworzenia fałszywych średniowiecznych pasów cnoty było romantyzowanie przeszłości oraz tworzenie przez Wiktoriańskich pisarzy nowej wersji, przesiąkniętego erotyzmem i niebezpiecznego (czego dowodem były narzędzia tortur) średniowiecza. Były one zatem swoistym sprośnym żartem, mającym potwierdzać negatywne stereotypy o wcześniejszych epokach, wzbudzać sensację oraz zawstydzenie poprzez erotyczny podtekst tych przedmiotów.

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła

Wybrana literatura:

Classen, A. (2007). The medieval chastity belt: a myth-making process. Springer.

Dingwall, E. J. (1923). The girdle of chastity: a medico-historical study. Divan.

Keyser, L. M. (2010). The Medieval Chastity Belt Unbuckled. In Misconceptions about the Middle Ages (pp. 264-272). Routledge.

 

Autor: Aleksandra Grzegorska

Więcej postów tego autora