Starożytne Egipcjanki a tatuaże

Współcześnie tatuaże są zarówno popularną formą artystycznej ekspresji, jak i coraz szerzej akceptowaną formą ozdabiania ciała na całym świecie Jednocześnie wciąż istnieje wiele odmiennych, często kulturowo uwarunkowanych podejść do tatuowania. W niektórych krajach takich jak Japonia, człowiek z tatuażami do dziś uznawany jest za przestępcę, co wynika po części z ówczesnej popularności tych praktyk w świecie organizacji przestępczych. W kulturach islamskich tatuaże uznawane są za ingerencję w ciało stworzone przez Boga, wobec tego są sprzeczne z zasadami religii, podobnie jak w judaizmie, gdzie tatuaże uznawane są po  prostu jako samookaleczanie. Natomiast w kulturach zachodnich tatuaże stanowią formę wyrażania siebie i podkreślają indywidualizm, chociaż w niektórych przypadkach jest to zwyczajne podążanie za trendami.

Krótka historia tatuaży

Tradycja trwałego zdobienia ciała tuszem nie jest zjawiskiem nowym, ponieważ historia tatuażu sięga tysięcy lat wstecz. Najstarszym wytatuowanym Europejczykiem był Ötzi, który miał na swoim ciele aż 61 tatuaży. Innym najstarszym tego typu dowodem z drugiego końca świata jest męska mumia z Chinchorro w Chile, która posiadała nad górną wargą linię imitującą najpewniej wąsy. Starożytny Egipt nie był wyjątkiem od reguły. Odkrycie wytatuowanych mumii z  Okresu Predynastycznego stanowi niepodważalny dowód tych praktyk również na terenie Egiptu, i to od czasów prehistorycznych.

W dzisiejszym tekście przyjrzymy się materialnym dowodom archeologicznym pod postacią kobiecych szczątków ludzkich i figurek z terenów starożytnego Egiptu, aby nakreślić funkcję i symbolikę tatuaży w tym rejonie, które znacząco różniły się od współczesnego podejścia do tego zjawiska.  

Pierwsze odkrycia tatuaży na szczątkach ludzkich

W 1891 roku w Deir el-Bahari, a dokładniej na południe od świątyni Mentuhotepa II odkryto pierwsze wytatuowane szczątki Egipcjanki Amunet. Mumia była w dobrym stanie zachowania, a oprócz tatuaży, na ciele towarzyszyła jej liczna biżuteria. Na obu jej ramionach znaleziono wiele tatuaży w formie kropek i kresek. Podobne wzory znajdowały się  w okolicach brzucha i na klatce piersiowej. Wszystkie te dekoracje były w kolorze ciemnoniebieskim.

W 1923 roku niedaleko opisanego wcześniej grobowca Amunet znaleziono dwie kolejne mumie, których ciała pokrywały geometryczne wzory. Podobnie jak mumia Amunet, pochówki datowane są na XI dynastię (XXII–XX w. p.n.e.). Obie kobiety posiadały tatuaże w formie romboidalnych kształtów naniesionych na klatkach piersiowych, rękach, okolicach brzucha i nogach. W XXI wieku powstała ciekawa teoria na temat magicznej funkcji, jaką miałyby pełnić tatuaże na brzuchu. Otóż w momencie zajścia w ciążę, tatuaże zaczęłyby się powiększać wraz z rosnącym w łonie matki dzieckiem, tworząc tym samym wzór przypominający siatkę, która mogłaby symbolizować ochronę dziecka. 

Wytatuowana kobieta z Deir el-Medina

W 2014 roku w ramach prac inwentarzowych na stanowisku Deir el-Medina odkryto przemieszane szczątki ludzkie, w tym wytatuowany kobiecy tors. Mimo tego, że szczątki mumii znaleziono w przemieszanych kontekście, a sam tors przeniesiono z jednego grobowca do drugiego, to występujące tamże zabytki wskazują na stosunkowo wąską chronologię. Sam styl mumifikacji nie pozostawia także wątpliwości, że mumia pochodzi z czasów między okresem Ramessydów a XXI dynastią. Podczas analizy szczątków kobiety, zidentyfikowano przynajmniej 30 tatuaży na jej ciele, a ich umiejscowienie i pojawienie się wyłącznie figuratywnych motywów  sugeruje zmiany w praktyce tatuażu. Umieszczono je w widocznych miejscach ciała takich jak szyja i ręce, ale nie ma ich na brzuchu lub wewnętrznej stronie uda. Co więcej, skupiając się na formie tatuaży, to na torsie kobiety z Deir el-Medina występują wyłącznie przedstawienia figuralne, które jak dotąd nie pojawiały się u odkrywanych mumii. Nie udało się zidentyfikować wszystkich przedstawień na ciele kobiety. Głównie ze względu na niejednolity stan zachowania tatuaży. Niektóre z nich wyblakły, a w niektórych miejscach skóra zachowała się gorzej. Różnice w zachowaniu pigmentu sugeruje, że  mogły być one wykonywane w różnych momentach życia kobiety. 

Ze względu na pierwsze tego typu odkrycie w historii tatuażu egipskiego, należałoby dokładniej opisać  przedstawienia na ciele kobiety. Zaczynając od górnej części, tatuaże na szyi składają się z dwóch rzędów. Pierwszy z nich przedstawia oko udżat otoczone z każdej strony przez siedzące pawiany. Dolny rząd tworzy para oczu udżat oraz dwa znaki nfr. Od okresu Średniego Państwa obok oka udżat zaczyna pojawiać się pawian – Thot. Zestawienie to, uzupełnione o znak nfr oznaczający „dobry” lub „doskonały”, a także uwzględniające lokalizację tatuażu, można interpretować jako formułę czynienia dobra poprzez mowę lub pieśń. Przedstawione figury należy więc traktować jako symboliczne amulety. 

Na ramionach również pojawia się motyw oka udżat, a pod nim umieszczono węża. W dalszej części ramion narysowany jest kwiat lub krzyż i kolejny wąż pod postacią kobry. Oko udżat w tej kompozycji ponownie należałoby wiązać z magiczno-ochronnymi funkcjami. Znak krzyża lub kwiatu kojarzony jest z gwiazdami niebiańskiej bogini Hathor. Obecność węży również można powiązać z tą właśnie boginią.  Na jednej ręce zidentyfikowano kobrę w czerwonej koronie utożsamianą z boginią Uadżet, która powiązana jest z Hathor. Motyw węża jest dominujący w obrębie obu ramion. Jeden z tatuaży z tym przedstawieniem stanowi element większej kompozycji, w której badacze dostrzegli węża w towarzystwie papirusu lub lotosu. Papirus należy interpretować jako przypomnienie miejsca, w którym żyły święte krowy – zwierzęta powiązane z Hathor. Krowy hatoryckie występują także jako osobny tatuaż pod łokciem kobiety. Ostatnim symbolem związanym z Hathor, który został zlokalizowany na ręce mumii jest rękojeść instrumentu. Badacze interpretują ją jako należącą do sistrum. Jest to ciekawy przykład ze względu na nietypową orientację – tatuaż stworzono do góry nogami, tak aby ruch ręką naśladował instrument i wprawiał go w ruch.  

Na plecach znajduje się przedstawienie rośliny papirusu, a pod nią hieroglif mw oraz para tatuaży z kwiatami lotosu, które znowu można wiązać z Hathor. Są one połączone ze sobą przerywaną linią i w przeciwieństwie do reszty tatuaży są umieszczone w miejscu, które zazwyczaj pozostaje niewidoczne pod codziennym, tradycyjnie zakrywającym ciało strojem.. Natomiast kwiaty lotosu byłyby widoczne na przykład w przebraniu tancerki. W Nowym Państwie były one skąpo ubrane, jedynie z chustą lub paskiem na biodrach oraz biżuterią na głowie, szyi i rękach. Zdarzały się też przykłady kobiet ubranych w przezroczyste płaszcze z jedną odsłoniętą piersią.

Kim była kobieta z Deir el-Medina? 

Na podstawie analizy przedstawień na mumii z Deir el-Medina, badacze zaproponowali dwie najbardziej prawdopodobne interpretacje roli tej kobiety. Pierwsza z nich mówi, że kobieta mogła być „wiedzącą”, czyli osobą która miała ogromną wiedzę medyczną oraz umiejętności kontaktowania się z bóstwami. Ze źródeł tekstowych z Okresu Późnego można dowiedzieć się o kilku przykładach ukąszeń robotników przez skorpiony i węże. Zadaniem „wiedzącej” byłoby rzucanie zaklęć w celu uzdrowienia mężczyzn, a tatuaże pawianów  i węży miałyby podkreślać jej umiejętności i ważną pozycję społeczną. Natomiast druga interpretacja zwraca uwagę na liczne przedstawienia oczu udżat, które mogły chronić zarówno samą kobietę jak i otaczających ją ludzi, co sugeruje, że mogła być ona magiczno-medyczną uzdrowicielką. Ponadto, miała niezaprzeczalny związek z kultem Hathor, czego dowodzi symbolika przedstawień na jej ciele. To odkrycie potwierdza, że kobiety pełniły ważne  role kultowe w życiu codziennym starożytnego Egiptu.  

Najstarsze tatuaże odkryte na nowo 

Przełomowe odkrycia nie kończą się na mumii z Deir el-Medina, ponieważ w 2018 roku ponownie przebadano predynastyczną mumię znalezioną w Gebelein. Badania przy użyciu podczerwieni NIR wykazały na jej ciele tatuaże, które można uznać za najstarsze przedstawienia figuratywne i najstarsze tatuaże w ogóle. Na jej ramieniu zidentyfikowano liniowy motyw i cztery wzory S-kształtne. W przedstawieniu pod postacią linii można doszukać się analogii z predynastycznej ceramiki malowanej z okresu Nagada IIC-IID (około 3500-3300 p.n.e.). Ta linia podobna jest do obiektów trzymanych podczas ceremonii, jak na przykład zakrzywione laski, pałki czy kije, które symbolizowały władzę i status. Jednak ta interpretacja nie jest pewna, ze względu na fakt, że te przedmioty zawsze przedstawiane były w obecności postaci ludzkich, a w omawianym przypadku przedstawiono sam obiekt  Omawiany przykład można wobec tego porównać do sytuacji z przedstawioną rękojeścią stistrum na mumii z Deir el-Medina. Być może kobieta z Gebelein również posiadała tatuaż, który przedstawiał  narzędzie, a jego umiejscowienie na ciele sprawiało iluzje  wprawienia  w ruch.

 Drugie przedstawienie w postaci motywu S-kształtnego także znajduje analogię w zdobieniach widocznych na ceramice nagadyjskiej. W przedstawionym wyżej przykładzie występuje w liczbie 3 sztuk, natomiast na ciele kobiety widoczne są cztery znaki.. Początkowo motyw interpretowany był jako ptaki w locie, ale aktualnie jest określany mianem elementu abstrakcyjnego, który służył jako łącznik różnych części kompozycji. Oba tatuaże znalezione na mumii mogły mieć na celu podkreślenie działań związanych z ceremonią lub rytuałem, które były inicjowane przez nosicielkę tatuaży lub w jej imieniu

Powrót do Deir el-Medina 

Najnowsze odkrycia z Deir el-Medina przynoszą więcej informacji na temat praktyki tatuowania. Przeprowadzone analizy w podczerwieni dostarczyły jeszcze kolejnych przykładów tatuaży. Dwie kobiety w średnim wieku również posiadały na swoich ciałach figuralne przedstawienia. U pierwszej z nich zidentyfikowano tatuaż z misą, rytuałem oczyszczenia oraz domowym bóstwem Besem. U drugiej kobiety także wystąpił Bes w kompozycji z okiem udżat. Tatuaże przedstawiające Besa mogły chronić kobiety rodzące i ich dzieci, a motywy kojarzone z wodą mogły mieć nawiązanie do obrzędów poporodowych. 

Pośrednie dowody – tatuaże na figurkach

Oprócz bezpośrednich dowodów w postaci wytatuowanych szczątków ludzkich istnieją pośrednie dowody pod postacią kobiecych figurek, które wskazują na obecność praktyk tatuowania w starożytnym Egipcie. Pierwsze kompleksowe badania nad tatuażami w Egipcie i Nubii przeprowadził Keimer, który, aby udokumentować tatuowanie na tych terenach, wykorzystał zróżnicowane kategorie danych, w tym fragmenty i całe mumie, opisy etnograficzne i figurki. To właśnie predynastyczne statuetki z geometrycznymi wzorami na rękach i nogach stanowiły najwcześniejszy dowód na praktykę tatuowania.

Późniejsze źródła dotyczące praktyki tatuowania, które obejmują zarówno szczątki ludzkie (omówione wcześniej mumie z Deir el-Bahari), jak i przedstawienia w sztuce, datowane są na okres Średniego Państwa. Szczególne znaczenie mają tu 2 typy kobiecych przedstawień nazywanych „obciętymi figurkami” i tak zwane paddle dolls. Większość z nich ukazywana jest z biżuterią w postaci naszyjników, bransolet i pasków, często wykonanych z muszelek. Na ramionach, udach i brzuchach widoczne są geometryczne zdobienia przypominające tatuaże znane z mumii z Deir el-Bahari.   

Przykład “obciętej figurki” z dekoracją na ciele z okresu Średniego Państwa (ok. 2000-1850 p.n.e.) ze zbiorów Luwru dostępny pod tym linkiem.

Najnowsze odkrycia tatuaży na szczątkach ludzkich i figurkach

Najnowsze odkrycie z Deir el-Medina obejmuje nie tylko dwie wytatuowane mumie, ale także gliniane figurki kobiece z widocznymi dekoracjami. Motywy te umieszczono w dolnej części pleców i górnej części ud. Na udzie jednej z figurek rozpoznano przedstawienie Besa. 

Funkcja tatuaży

Teorie na temat funkcji, jakie mogły pełnić tatuaże w starożytnym Egipcie zmieniały się wraz z upływem czasu. Pierwsza z nich została zaproponowana przez Fouqueta, który po odkryciu mumii Amunet uważał, że tatuaże pełniły funkcję leczniczą czy terapeutyczną. Jednak odkrycie kolejnych mumii z Deir el-Bahari podważyło tę teorię, wskazując, że geometryczne wzory na ciałach kobiet miały raczej znaczenie praktyczne lub ozdobne niż lecznicze.

Dla niektórych badaczy, w tym wspomnianego wcześniej Keimera, tatuaże były związane z seksualnością. Wizerunki Besa znalezione na kobiecych udach miały według nich chronić przed chorobami wenerycznymi. Zgodnie z tą teorią tatuaże były przypisywane wyłącznie kobietom i interpretowane w kontekście prostytucji. Natomiast w 2018 roku, oprócz odkrycia tatuaży na kobiecej mumii, znaleziono przykład wytatuowanych męskich szczątków (również z Gebelein). Dzięki tym przełomowym odkryciom wiemy, że mężczyźni również ozdabiali swoje ciała tatuażami. 

Inni badacze jak Bianchi czy Tassie uważają, że tatuaże trzeba wiązać z kultem Hathor oraz ze sferą magii i religii. Interpretowanie wytatuowanych kobiet jako prostytutek wynikało z błędnego utożsamienia ich z egipskimi tancerkami, których skąpy ubiór mógł sugerować związek ze sferą seksualną. Negatywny odbiór tatuaży przez większość społeczeństwa w tamtych czasach także mógł mieć wpływ na dominującą ówcześnie interpretację. Badacze zasugerowali oprócz tego, że niektóre wytatuowane wzory należy wiązać z płodnością. W świetle odkryć mumii z Deir el-Bahari tatuażami o tej funkcji mogły być ciągi rombów na brzuchach kobiet, które  w czasie ciąży tworzyły rozszerzający się wzór o znaczeniu ochronnym. We współczesnych badaniach mumii z Deir el-Medina również można doszukać się potwierdzenia teorii związku wytatuowanych kobiet z kultem Hathor czy praktykami okołoporodowymi.

Podsumowując, badania nad tatuażami w starożytnym Egipcie są w dalszym ciągu ograniczone przez stosunkowo niewielką liczbę dowodów. Rozwój współczesnych technik analitycznych, takich jak wykorzystanie  podczerwieni, stwarza nowe możliwości badawcze i daje podstawy do oczekiwania dalszych odkryć przykładów praktyk tatuowania ciała w starożytnym Egipcie. Chociaż dawniej tatuaże, zarówno geometryczne, jak i figuralne były błędnie i jednotorowo utożsamiane z seksualnością, to najnowsze badania wskazują raczej na  ich magiczne i duchowe znaczenie związane z kultami bóstw, rolą kobiety w świecie starożytnym, płodnością, macierzyństwem, czy porodem.

Bibliografia

Austin, A., Arnette, M.-L., 2022. Of Ink and Clay: Tattooed Mummified Human Remains and Female Figurines from Deir el-Medina. The Journal of Egyptian Archaeology 108, 63–80. 

Austin, A., Gobeil, C., 2017. Embodying the Divine: A Tattooed Female Mummy from Deir el-Medina. BIFAO, 23–46. [dostęp online: https://journals.openedition.org/bifao/296 ]

Bianchi, R.S., 1988. Tattoo in Ancient Egypt., in: A. Rubin (ed.), Marks of Civilization: Artistic Transformation of the Human Body, Los Angeles, 21–28.

Farouk, M., 2023. Body Art in Ancient Egypt. International Journal of Tourism, Archaeology and Hospitality 3, 93–114.

Fouquet, D., 1898. Le Tatouage Médical en Égypte dans l’Antiquité et à l’Époque Actuelle. Archives d’anthropologie criminelle 13, 270–279.

Friedman, R., Antoine, D., Talamo, S., Reimer, P.J., Taylor, J.H., Wills, B., Mannino, M.A., 2018. Natural mummies from Predynastic Egypt reveal the world’s earliest figural tattoos. Journal of Archaeological Science 92, 116–125. 

Keimer, L., 1948. Remarques sur le tatouage dans l’Égypte ancienne. Mémoires de l’Institut d’Egypte 53, Cairo. Müller-Winkler, Cl., 1987 Die ägyptischen Objekt-Amulette. OBO Series Archaeologica 5, Freiburg, Göttingen. 

Rapisarda, V., 2023. ‘Wearing’ tattoos in ancient Egypt. Evidence from Middle Kingdom mummies and feminine figurines., in: Textiles in Motion. Dress for Dance in the Ancient World. Gouy A. (ed.), Ancient Textiles Series 41, 157-172.

Tassie, G., 2003 Identifying the Practice of Tattooing in Ancient Egypt and Nubia, Papers from the Institute of Archaeology 14(1), 85-101.

Protective childbirth tattoos found on ancient Egyptian women mummies, Archaeology News, Online Magazine; online: https://archaeologymag.com/2022/11/protective-childbirth-tattoos-found-on-ancient-egyptian-women-mummies/ [dostęp: 18 czerwca 2025]

Metropolitan Museum of Art (MET) online: https://www.metmuseum.org/art/collection

Autorka:  Małgorzata Masztalerz – studentka studiów II stopnia na Wydziale Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Interesuje się archeologią osadniczą Egiptu w Trzecim Okresie Przejściowym. Jej praca magisterska dotyczy dystrybucji ilościowej zabytków ruchomych na stanowisku Tell el-Retaba.

Redakcja: A.B.